Το σημαντικό έργο του ζωγράφου Εμμανουήλ Τζάνε

 

  Ο Εμμανουήλ Τζάνες ήταν λόγιος, στιχουργός και συγγραφέας ιερών ακολουθιών, ιερωμένος και ζωγράφος που γεννήθηκε στο Ρέθυμνο γύρω στο 1610. Στην εποχή του ήταν ιδιαίτερα φημισμένος κάτι που φαίνεται από τη μεγάλη του παραγωγικότητα. Θεωρείται ,μαζί με τον Θεόδωρο Πουλάκη, από τους αξιολογότερους ζωγράφους της τελευταίας περιόδου της κρητικής σχολής. Ο Εμμανουήλ Τζάνες ανήκε σε γνωστή ρεθεμνιώτικη οικογένεια ευγενών και κατείχε εξαιρετικά αξιόλογη παιδεία.  Ήταν έγγαμος, αλλά, καθώς χήρεψε πολύ νωρίς, δεν πρόφθασε να αφήσει απογόνους.

 



Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα, Εμμανουήλ Τζάνες



  Το 1636 χρονολογείται το παλαιότερο σωζόμενο έργο του Εμμανουήλ Τζάνε. Πρόκειται για την άψογη, από κάθε άποψη εικόνα του Αγίου Σπυρίδωνα, η οποία εκτίθεται στο Μουσείο Κορρέρ της Βενετίας και φέρει την υπογραφή του «Ποίημα Εμμανουήλ ιερέως του Τζάνε». Το ίδιο έτος ήταν ήδη δόκιμος ζωγράφος και είχε χειροτονηθεί ιερέας. Όταν άρχισε ο Κρητικός Πόλεμος ήταν ακόμα στην Κρήτη και μάλλον έφυγε από την πατρίδα του μετά την κατάληψη του Ρεθύμνου από τους Οθωμανούς το 1646. 

 

   Μετά τη κατάληψη του Ρεθύμνου από τους Τούρκους (1646), έφυγε από τη πατρίδα του με προορισμό το νησί της Κέρκυρας.



Η Αγία Θεοδώρα καθισμένη σε χρυσό θρόνο, με σκήπτρο και εικόνισμα της Παναγίας στο αριστερό χέρι, δωρεά του Εμμανουήλ Τζάνε ως ένδειξη ευγνωμοσύνης στο νησί της Κέρκυρας. Η εικόνα βρίσκεται στο βυζαντινό μουσείο Αθηνών.

   Θα παραμείνει στο νησί για δέκα περίπου χρόνια και θα ζωγραφίσει ολόκληρη σειρά εικόνων για το Ναό των Αγίων Ιάσωνος και Σωσιπάτρου, του οπόιου εφημέριος ήταν ο επίσης λόγιος κρητικός Καλλιόπιος Καλλιέργης. 
 

   Ο Τζάνες οδήγησε τη Κέρκυρα να βρει το δικό της δρόμο, μεταξύ άλλων από τα εικονογραφικά θέματα που επιχωριάζουν και δεν τα συναντάμε στα υπόλοιπα Ιόνια, όπως ο νέος τύπος θυρών τέμπλου, οι μεγάλοι πίνακες με τέσσερις σκηνές της παλαιάς διαθήκης, τέμπλα με πληθωρικό φυτικό διάκοσμο, λίθινα και απέριττα.
 

  Συνεργάσθηκε στο νησί με τον αγιογράφο Φιλόθεο Σκούφο (1648 μέσω επιστολής που απηύθυνε προς το μητροπολίτη Φιλαδελφείας
Αθανάσιο Βαλεριανό, τον Απρίλιο του ίδιου έτους, ανέφερε ότι βρισκόταν στο νησί και ασκούσε την τέχνη της αγιογραφίας μαζί με τον Εμμανουήλ Τζάνε)¹  δεν έχουν, όμως, εντοπισθεί τα έργα που φιλοτέχνησαν μαζί. Αξιόλογοι ζωγράφοι της Κέρκυρας ακολούθησαν τη παράδοση του Εμμανουήλ Τζάνε.

   Με αξιοζήλευτη δεξιοτεχνία οικιώνει ένα ξένο καλλιτεχνικό ιδίωμα, το επτανησιακό μπαρόκ.  Επηρεάστηκε αποφασιστικά από τη δυτική τέχνη , το έργο του διακρίνεται για την καλλιγραφική ακριβολογία στην εκτέλεση και την έκδηλη αγάπη στην απόδοση των λεπτομερειών. Τυπικό γνώριμα του Τζάνε ήταν, επίσης, η σχολαστική λεπτομέρεια των αμφίων.

     Ο Τζάνες υπογράφει τα έργα του χρησιμοποιώντας τις λέξεις χειρ ή ποίημα, το όνομα Εμμανουήλ, το επώνυμο Τζάνες και μερικές φορές το παρωνύμιο Μπουνιάλης και τον τόπο καταγωγής του. Το παρωνύμιο Μπουνιάλης φαίνεται να προέρχεται από την ιταλική λέξη πουνιάλε (μαχαίρι, εγχειρίδιο).

   Ο Τζάνες καθιέρωσε νέους τύπους των Αγίων Κύριλλου Αλεξάνδρειας και Ιωάννου του Δαμασκηνού., που εικονίζονται στην ωραία πύλη και την πύλη της προθέσεως. Από τα μέσα του 17ου αιώνα, τα χαμηλά βημόθυρα αντικαθίστανται στα ανοίγματα των κερκυραϊκών τέμπλων με μονόφυλλες θύρες που κλείνουν τελείως τη δίοδο. Φαίνεται ότι την καινοτομία αυτή την εισήγαγε ο Εμμανουήλ Τζάνες με τις θύρες του ναού Ιάσωνος και Σωσιπάτρου.
  Κατά το διάστημα της παραμονής του στην Κέρκυρα, ο Εμμανουήλ ζωγράφισε και τις εικόνες του τέμπλου του ναού του Αγίου Σπυρίδωνα, εικόνες που κατά τον 19ο αι. η κερκυραϊκή οικογένεια Βούλγαρη είχε στην κατοχή της και τις δώρισε στο ναό του Αγίου Γεωργίου. Οι δεκατρείς εικόνες που σώθηκαν είναι οι εξής: η μεγάλη εικόνα του Χριστού από το Δωδεκάορτο, η Γέννηση, η Βάπτιση, η Λαζάρου έγερσις, η εις Άδου Κάθοδος, η Ανάληψη του Ιησού, καθώς και αυτές των Αγίων Ιωάννη του Θεολόγου, Ματθαίου, Πέτρου, Ανδρέα, Σίμωνα και Θωμά, ενώ τέλος υπάρχει και μια του «άγνωστου» αποστόλου, εικόνα δηλαδή που δε σώζεται ακέραια και επομένως δεν μπορεί να ταυτιστεί.  

Άγιος Ιάσωνας, Εμμανουήλ Τζάνες

  Ένας άλλος εικονογραφικός τύπος που εισήγαγε ο Τζάνες είναι η παράσταση με στρατιωτική στολή και διάδημα που στέφεται με φτερά του Αγίου Γοβδελαά, πέρσου πρίγκιπα που μαρτύρησε επειδή αρνήθηκε να απαρνηθεί το χριστιανισμό. Ο Τζάνες έχει ιδιαίτερη ευλάβεια για τον άγιο αυτό, επειδή σε θαύμα του είχε αποδοθεί η θεραπεία ενός αδερφού του, μαζί μάλιστα με τον Καλλιοπιο Καλλιέργη συνέγραψε την ακολουθία του .



Άγιος Γοβδελαάς, Εμμανουήλ Τζάνες



Άγιος Γοβδελαάς, Εμμανουήλ Τζάνες

  Στη Κέρκυρα έχει σωθεί το μεγαλύτερο γνωστό σύνολο ενυπόγραφων έργων του. Αρκετά από αυτά χρονολογούνται μετά την εγκατάσταση του στη Βενετία. Οι δεσμοί του με τη Κέρκυρα συνέχισαν και μετά την αποχώριση του από το νησί, όπως δείχνει και μια εικόνα της Αγίας Θεοδώρας που σήμερα βρίσκεται στο βυζαντινό μουσείο Αθηνών. Ο Τζάνε αποδεικνύοντας έμπρακτα την ευγένεια του, προχώρησε κατά τη διάρκεια της παραμονή του στη Βενετία στη σύνταξη της <<Ακολουθίας της Αγίας Θεοδώρας της Αυγούστας>>, που αφιέρωσε στην κοινότητα της Κέρκυρας, ως ανταπόδοση στον τόπο που τον φιλοξένησε μετά την απώλεια της ιδιαίτερής του πατρίδας. Στην επιστολή του προς τις βενετικές αρχές του νησιού, πέρα από την αφιέρωση της «Ακολουθίας», ανέφερε ανάμεσα σε
άλλα : «… διότι εκράτησα πάντα κεχαραγμένη εις την καρδιάν μου την μεγάλην φιλοξενίαν όπου εδείξατε εις εμένα όταν όντας εγώ άπατρις, άπολις δυστυχής, φίλων έρημος, δίχως βοήθεια και με μεγάλην φιλανθρωπίαν με εδεχθήκατε…δεν ευρίσκω τον τρόπον της ευχαριστίας παρά με την ομολογία της ευεργεσίας με την δωρεάν της ευλαβικής ταύτης ακολουθίας.

   Ένας σύγχρονος του έγραψε για αυτόν : <<δε χρωματίζεις, αμή εμψυχώνεις κάθε σανίδιον και δεν χύνεις μόνον επάνω ταις βαφαίς αμή με τούταις στάζεις και ζωή...>>

Θεοτόκος Λαμποβίτισσα, Εμμανουήλ Τζάνες

   Γράφει την ακολουθία του Αλυπίου, παρουσιάζοντας τον εαυτό του ως εικονογράφο.Τον Μάρτιο του 1658 βρίσκεται στη Βενετία και το 1660 εξελέγη εφημέριος στο ναό του Αγίου Γεωργίου, θέση που κράτησε, με μικρά διαλείμματα, έως το 1685 και επόπτης του Φλαγγινιανού Φροντιστηρίου. Κατά τη περίοδο που ήταν εφημέριος στο Ναό του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων στη Βενετία εκδίδει την Ακολουθία του Αγίου Γοβδελαά το 1661 με δαπάνη του ιδίου, την οποία είχε συγγράψει στο νησί της Κέρκυρας μαζί με τη συμβολή του Καλλίοπου Καλλιέργη.
 

   Κατά τις συνεδριάσεις της 5ης Ιουνίου 1661 και 5ης Μαρτίου 1662, το Συμβουλίου των 40 του Ελληνορθοδόξου ναού του Αγίου Γεωργίου της Βενετίας είχε πάρει, μεταξύ άλλων, αποφάσεις που αφορούσαν την ανάθεση της συντήρησης των εικόνων των Ιεραρχών του ιερού, που είχε ζωγραφίσει παλαιότερα ο Μιχαήλ Δαμασκηνός και που ήταν κατεστραμμένες, με νέο ζωγράφο τον Εμμανουήλ Τζάνε το λεγόμενο Μπουνιαλή, ο οποίος ήταν εφημέριος του ναού του Αγίου Γεωργίου, και στους αδελφούς του. Τα μέλη του Συμβουλίου ευχαριστημένα από το έργο των αδελφών Τζάνε, αποφασίζουν να τους αμοίψουν με 56 δουκάτα αντί για τα 40 που είχαν συμφωνήσει αρχικά. Στο ποσό περιλαμβάνονταν και τα έξοδα για την αγορά των υλικών που χρειάστηκαν οι ζωγράφοι (36 δουκάτα και 12 γρόσια).² 

   Μας είναι γνωστό ότι ο Εμμανουήλ είχε έναν αδελφό , τον Κωνσταντίνο Τζάνε, ο οποίος κατείχε και εκείνος τη ζωγραφική τέχνη, ενώ ο δεύτερος αδερφός του ήταν ο Μπουνιαλής Μαρίνος Τζάνε (Ρέθυμνο 1613 - 1686) ο οποίος ήταν λόγιος και συγγραφέας. Το έγγραφο που διαβάζουμε από τα πρακτικά του ελληνορθόδοξου ναού του Αγίου Γεωργίου της Βενετίας αναφέρει ότι τα μέλη του συμβουλίου του ναού ευχαρίστησαν τον ίδιο και τα αδέρφια του για την επιτυχία που είχαν στο αποτέλεσμα των ζωγραφικών έργων, κάτι που σημαίνει πως είχε τις γνώσεις της αγιογραφικής τέχνης και πως συμμετείχε και εκείνος το ίδιο ενεργά στη ζωγραφική αποπεράτωση των ιερών εικόνων του ιερού με τον αδερφό του Κωνσταντίνο και τον, κύριο, μάστορα του έργου Εμμανουήλ.


 Μαρίνος Τζάνες Μπουνιάλης

   Μέχρι την κατάληψη του Ρεθύμνου από τους Τούρκους (1646) ζούσε στο Ρέθυμνο. Μετά πήγε στο Μεγάλο Κάστρο, στα Επτάνησα και τέλος στη Βενετία. Έργα: «Ο Κρητικός Πόλεμος, 1645 – 1669», εκτενές αφηγηματικό ποίημα με δραματικότητα, σαφήνεια και ένταση ψυχής καθώς περιγράφει τα γεγονότα της κατάληψης της Κρήτης από τους Τούρκους, 1681, και «Ψυχωφελής κατάνυξις». 

  Στο βιβλίο του, Βιογραφία των εν τοις γράμμασοι διαλαψάνοντων Ελλήνων από την κατάλυση της βυζαντινής αυτοκρατορίας μέχρι την ελληνική εθνεγερσία (1453-1821), ο Κωνσταντίνος Σαθάς ενημερώνει ότι ο Μαρίνος Τζάνες Πουνιαλής μετονομάστηκε σε Εμμανουήλ όταν χειροτονήθηκε ιερέας πριν την άλωση της πατρίδας του. Πληροφορία η οποία εκείνη τη περίοδο (1868) ήταν ευρέως γνωστή, καθώς αναφέρεται και σε εγκυκλοπαίδειες της μετέπειτα γενεάς και που δημιουργεί υπόνοιες πως ο Μαρίνος Μπουνιαλής και ο Εμμανουήλ υπάρχει η περίπτωση να είναι το ίδιο πρόσωπο. Η πληροφορία ότι υπάρχει και άλλος αδερφός εκτός του Κωνσταντίνου Τζάνε δεν αμφισβητείται.

 

 

 

 

Κωνσταντίνος Τζάνες Μπουνιάλης

 

 

  Δευτερεύων εκλεκτικός ζωγράφος, που εγκαταστάθηκε το 1655 το αργότερο στη Βενετία, όπου και πέθανε μεταξύ του 1682 και του 1685. Στη Κέρκυρα σώζεται μια από της καλύτερες εικόνες του, η μνειακή ένθρονη Παναγία, στον επηρεασμένο από την ιταλική τέχνη τύπο, στον γνωστό Madre della Consolazione.

 

Μαρία Μαγδαληνή, Κωνσταντίνος Τζάνες

     Ο ζωγράφος αντιγράφει εδώ μία χαλκογραφία του J. Sadeler η οποία εικονίζει τη Μαρία Μαγδαληνή καθισμένη στο έδαφος πλάι στην αδειανή σαρκοφάγο, με τα χέρια δεμένα γύρω από τα γόνατα και με θλιμμένη έκφραση στο πρόσωπο. Το μυροδοχείο είναι ακουμπισμένο στο κάλυμμα της σαρκοφάγου και στο βάθος αριστερά, εικονίζεται ο Γολγοθάς με τους τρεις σταυρούς. Δεξιά βρίσκεται ένας οξυκόρυφος βράχος με δύο δέντρα.

   Ο Εμμανουήλ Τζάνες θεωρείται ως ο σημαντικότερος κρητικός αγιογράφος και θεμελιωτής νέων τύπων εικόνων, αντικειμένων και αρχιτεκτονικής  του δεύτερου μισού του 17ου αιώνα. Απεβίωσε στη Βενετία το 1690 αφήνοντας στον Ελληνικό χώρο και ιδιαίτερα στο νησί της Κέρκυρας ένα πλούσιο και άξιο θαυμασμού έργο σημαντικού για την βυζαντινή ιστορία και τα πρώτα βήματα της δυτικής επίδρασης.

 ¹ 
Μ. Ι. Μανούσακας, «Ανέκδοτος επιστολή και άγνωστος εικών του Φιλοθέου Σκούφου»
²
 (Πρακτικά συνεδριάσεων του Συμβουλίου των 40 που αφορούν το ζωγράφο Εμμανουήλ Τζάνε το λεγόμενο Μπουνιαλή

5 Ιουνίου 1661 - 5 Μαρτίου 1662

AEIB, Α΄. Οργάνωση - λειτουργία, 3. Πρακτικά Συνεδριάσεων, Κατάστιχο 5, φφ. 47r-48v, 54v-55r)
 

copyright Έλενα Παπάζη

Βιβλιογραφία :

 

Ινστιτούτο αρχαιολογικής εταιρίας
 

Ο περίπλους των εικόνων
 

Istituto Ellenico di Venezia πρακτικα συνεδριάσεων

Εγκυκλοπαίδεια Ήλιος

Νεοελληνική Φιλολογία, Κωνσταντίνου Σαθά, Βιογραφία των εν τοις γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων, από της καταλύσεως της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μέχρι της Ελληνικής εθνεγερσίας(1453-1821)