 |
| Η Καρδερίνα, Κάρελ Φαμπρίτιους, 1654. |
Εκ πρώτης όψεως δεν μοιάζει περίπλοκος πίνακας: ένα μικρό έργο ζωγραφικής, σε ξύλο, που απεικονίζει μια καρδερίνα πάνω στο δοχείο της τροφής της μπροστά από έναν ασβεστωμένο τοίχο. Και από κάτω βρίσκεται, εμφανής με γκρίζο χρώμα, η υπογραφή του καλλιτέχνη "C Fabritius", μαζί με την ημερομηνία του έργου: 1654.
Για τους ιστορικούς της τέχνης η πληροφορία αυτή καθιστά τον πίνακα ανεκτίμητο, καθώς ο Κάρελ Φαμπρίτιους (1622-54) ήταν σημαντικός ζωγράφος του Χρυσού Αιώνα της φλαμανδικής τέχνης. Μαθήτευσε στο στούντιο του Ρέμπραντ στο Άμστερνταμ την δεκαετία του 1640, και στη συνέχεια μετακόμισε στο Ντελφτ, τη γεννέτειρα του Βερμέερ. Εκεί δυστυχώς βρήκε τραγικό θάνατο σε νεαρή ηλικία όταν σημειώθηκε έκρηξη σε πυριτιδαποθήκη που βρισκόταν κοντά στο σπίτι του.
Θεωρείται πως τα περισσότερα έργα του καταστράφηκαν επίσης τότε, και σήμερα μόνο δώδεκα περίπου έργα του αποδίδονται. Ακόμα και αυτά τα ελάχιστα δείγματα της δουλειάς του όμως έχουν κάνει τους ειδικούς να τον θεωρούν ως τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στον Ρέμπραντ και τον Βερμέερ, τον οποίο πιστεύεται πως δίδαξε - αν και δεν υπάρχουν απτές αποδείξεις για τον ισχυρισμό αυτό.
Ένα εντυπωσιακό στοιχείο της Καρδερίνας είναι η απλότητα της σύνθεσης, που αγγίζει τα όρια της αυστηρότητας. Ναι μεν το πουλί είναι αλυσοδεμένο, μια λεπτομέρεια που σε άλλους φλαμανδικούς πίνακες θα συμβόλιζε τον έρωτα που αιχμαλωτίζει, αλλά όλα τα υπόλοιπα στοιχεία του είναι αναπάντεχα λιτά.
Όποια κι αν είναι όμως η σχέση του Φαμπρίτιους με τον Βερμέερ, εκείνο που έχει σημασία είναι πως η "Καρδερίνα" είναι ένας από τους πλέον αγαπητούς πίνακες της μόνιμης συλλογής του Mauritshuis στη Χάγη, ο μόνος πίνακας που τον ξεπερνάει σε δημοφιλία είναι το "Κορίτσι με το Μαργαριταρένιο Σκουλαρίκι" του Γιοχάνες Βερμέερ.
Επιπλέον, αποτέλεσε την πηγή έμπνευσης για το ομώνυμο μυθιστόρημα της Ντόνα Τάρτ. Το μπεστ σέλλερ των 800 σελίδων που κυκλοφόρησε το 2013, έχει ως αφηγητή ένα δεκατριάχρονο αγόρι που φεύγει με τον πίνακα μέσα στο χάος που επικρατεί έπειτα από μία τρομοκρατική επίθεση στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, όπου υποτίθεται πως εκτίθετο ως μέρος προσωρινής έκθεσης έργων φλαμανδών ζωγράφων. Χάρη στο βραβευμένο με Πούλιτζερ βιβλίο της Ταρτ, η Καρδερίνα του Φαμπρίτιους είναι πλέον διασημότερη από ποτέ.
Κάτι που γνωρίζουμε είναι πως οι καρδερίνες ήταν κατοικίδια, ήδη από την αρχαιότητα. Ο Πλίνιος για παράδειγμα αναφέρει την ικανότητα τους να εκτελούν επιδέξια κόλπα. Μπορούν να μάθουν να ανοίγουν τα δοχεία με την τροφή τους ή να σηκώνουν το νερό τους μέσα σε μικροσκοπικούς κουβάδες σε μέγεθος δαχτυλήθρας που έχουν ως λαβή μια αλυσιδίτσα. Αυτό μάλιστα ήταν και ο λόγος που από τον 16ο αιώνα στα φλαμανδικά το προσωνύμιο που αποδιδόταν στις καρδερίνες ήταν het puttertje, από την λέξη putten, που σημαίνει τραβάω νερό από το πηγάδι.
"Πρόκειται για έξυπνα πουλιά και τραγoυδούν υπέροχα," εξηγεί η Έμιλι Γκόρντενκερ, διευθύντρια του Mauritshuis. "Γι' αυτό και ήταν εξαιρετικά δημοφιλή κατοικίδια." Περιστασιακά οι καρδερίνες έκαναν την εμφάνηση τους σε περίτεχνα κλουβιά σε πίνακες φλαμανδών ζωγράφων του 17 ου αιώνα, όπως ο Γκέρριτ Ντου (1613-75).
"Εκείνο όμως που είναι ασυνήθιστο στον πίνακα του Φαμπρίτιους είναι πως μοιάζει με πορτραίτο" συνεχίζει η Γκόρντενκερ. "Πριν από τον Φαμπρίτιους συναντούσε κανείς πουλιά σε τοπία και πίνακες αυτού του είδους, όπως επίσης και νεκρά πουλιά σε νεκρές φύσεις. Το να απεικονίσει κάποιος όμως έτσι ένα πουλί είναι αποκαλυπτικό. Σε συνδυασμό μάλιστα με την τόσο ζωντανή τεχνική, προκύπτει κάτι άνευ προηγουμένου."
Όλα τα στοιχεία του είναι αναπάντεχα λιτά. Το απλό δοχείο της τροφής είναι χωρίς διακοσμητικά, μονη εξαίρεση δύο ημικυκλικές ράβδοι ενώ ο τοίχος είναι τελείως άδειος, εξυπηρετώντας έτσι την δραματική διάσταση της σκιάς που προκύπτει από το φως που λούζει την σκηνή. Η Γκόρντενκερ μάλιστα το σχολιάζει λέγοντας "Δεν έχω συναντήσει ποτέ άλλοτε καλλιτέχνη που να ζωγραφίζει τόσο εύγλωττα έναν λευκό τοίχο."
Σύμφωνα με τη διευθύντρια του Mauritshuis, κάποιες φορές στην ιστορία της τέχνης στις καρδερίνες, όπως και στους πελεκάνους, αποδιδόταν μια χριστιανική σημασία. Αυτό οφειλόταν στην κόκκινη πινελιά στο κεφάλι τους, η οποία θεωρούνταν αναφορά στο αίμα του Χριστού. Εδώ όμως λείπουν άλλες αναφορές που θα ενίσχυαν μια τέτοια σύνδεση. Επίσης να πούμε πως οι θεωρίες που θέλουν τον πίνακα αυτό να είναι στην πραγματικότητα ταμπέλα καταστήματος, ίσως του βιβλιοπώλη και εμπόρου οίνου Cornelis de Putter (ως παιχνίδι με το προσωνύμιο της καρδερίνας στα φλαμανδικά) μοιάζουν μάλλον ακραίες.
Η τεχνική ανάλυση του έργου, η οποία πραγματοποιήθηκε το 2003 εν όψει της έκθεσης για τον Φαμπρίτιους στο Mauritshuis, ενέτεινε ακόμα περισσότερο τις εικασίες. Το ξύλο στο οποίο είχε ζωγραφιστεί είχε κοπεί από ένα μεγαλύτερο κομμάτι ξύλου. Επίσης κάποτε διέθετε επίχρυση κορνίζα, η οποία είχε στερεωθεί με 10 καρφιά. Είναι πιθανό λοιπόν να αποτελούσε τμήμα επίπλου; Ίσως ήταν η πόρτα κάποιου ερμάριου που είχε τοποθετηθεί ψηλά σε τοίχο; Ή μήπως ανήκε σε κάποια άλλη κατασκευή όπως ένα "κλουβί" κάποιου ζωγραφιστού πουλιού, αντί για ζωντανό; Ίσως λειτουργούσε ως προστατευτικό κάλυμα για άλλον πίνακα ο οποίος θα ήταν ένθετος. Το πρόβλημα είναι πως πρόκειται για υποθέσεις που δεν μπορούν να στοιχειοθετηθούν σύμφωνα με την Γκόρντενκερ.
Υπάρχει ένταση" εξηγεί η Γκορντένκερ. "Από τη μία οι καρδερίνες θεωρούνταν πολύτιμες και γι' αυτό τις αιχμαλώτιζαν. Από την άλλη, υπήρχε μία ζωγραφιστή αλλά τόσο ρεαλιστική που μοιάζει έτοιμη να πετάξει μακριά."
Το πραγματικά ιδιαίτερο στοιχείο της Καρδερίνας όμως είναι ο καινοτόμος τρόπος με τον οποίο ο Φαμπρίτιους πέτυχε αυτόν τον έκπαγλο ρεαλισμό. Αν παρατηρήσετε την παχιά λωρίδα κίτρινου στην μαύρη φτερούγα της καρδερίνας θα δείτε πως ο ζωγράφος την έξυσε με την πίσω πλευρά του πινέλου του όσο η μπογιά ήταν ακόμα υγρή. Δηλαδή εργαζόταν με ένταση, γρήγορα, σε μία επίδειξη μπραβούρας η οποία ηθελημένα έρχεται στο προσκήνιο χάρη στην απλότητα της σύνθεσης.
"Δεν πρόκειται απλά για την υπογράμμιση του φτερού ή του οφθαλμού," λέει η Γκορντένκερ. "Πρόκειται για αδρές κι ελέυθερες πινελιές που έχουν πραγματική υφή. Αυτό κάνει την ψευδαίσθηση ακόμα πιο πιστευτή. Ο Φαμπρίτιους ήταν ο προάγγελος της ελευθερίας των ζωγράφων του 19ου αιώνα."
Βέβαια η ειρωνεία είναι πως μετά τον θάνατο του ο Φαμπρίτιους έπεσε σε αφάνει για περίπου δύο αιώνες. Ανακαλύφθηκε εκ νέου, μαζι με τον Βερμέερ, από έναν Γάλλο τεχνοκριτικό κατά τον 19ο αιώνα. Πιθανά η φήμη του να είχε εξαπλωθεί πέραν του Ντελφτ αν δεν είχε πεθάνει τόσο νέος. "Η Καρδερίνα είναι μία εντυπωσιακά ελκυστική εικόνα," λέει η Γκόρντενκερ. Αλλά πάντα θα αιωρείται το ερώτημα του τι θα συνέβαινε αν ο Φαμπρίτιους είχε ζωγραφίσει περισσότερα έργα. Τι άλλο θα είχε προσφέρει; Τι κατεύθυνση θα έπαιρνε;"
Πηγή:
BBC
