Χρύσωμα, ένα μάθημα ζωγραφικής απο τον Παναγιώτη Δοξαρά 300 χρόνια μετά την εποχή του

Παναγιώτης Δοξαράς Γέννηση: 1662,  Μάνη - Απεβίωσε: 1729, Κέρκυρα

ΕΙΣ ΤΟ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΤΟΥ ΧΡΥΣΙΩΜΑΤΟΣ.

 Ήξευρε καλά, να επιμελάσαι παστρικά εις ότι επιχειρίζεσε δια του χρυσόματος, να βάνης εις την κόλα νερό γλυκό και καθαρό, η πλάκα οπού τρίβεις ταμπόλε να είναι παστρική, η κούπαις, τα πινέλα ας είναι καλά παστρικά, δια να ανακατώνης τα μπόλε, και τις κόλαις με τον ύψον.

 Έπαρε κόλα τοδέσκα άσπρη λείτρα μία, διάλεξε την να είναι καλή, δια να λιώνη εις το βράσιμον, βάλε την εις ένα αφόριο τζουκάλι, να χωράη νερό καρτούτζα πέντε δια να μοσκεύη ώραις έξι, έπειτα βάλε την εις την φωτιάν να βράση ώστε να αναλύση όλη καλά. Ύστερον εύγαλέ την να ρεποσάρη κάμποσον, και απέκη δος την εις το ξύλο. Στεγνώνοντάς, την μια φορά, δήνεις το άλλο εώς τρία, ή και τέσσερα χέρια ως καθώς είναι το ξύλο, και αν είναι το ξύλο γλυκό δίνεις ένα χέρι κόλα ή και δύο περισσότερα, και αν είναι το ξύλο σκλιρό δος τρία μόνον.

 Έπειτα ετοίμασε τους ύψους λεπτούς, καλά κρισαρισμένους και με την ίδιαν κόλα έτζι δυναμερήν δίνεις ένα και δύο χέρια, και κάθε βολά να είανι στεγνό καλά, έπειτα εις τα επίλοιπα χέρια του ύψου βάνεις ολίγο νερό εις την κόλα, εώς να έρθεις εις τα έξι χέρια, δια να μη γένη το ύψομα σκληρό, και δεν του πιτήχει το χρύσομα, και απέκη στεγνώνοντας καλά έπαρε κάποια σύδερα όπου ονομάζονται ξιστήρια, και ξεις κάποιους κόμπους, ή και περισσούς ύψους, δια να γένη στιλβοτό.  

 Έπειτα ετοιμάζεις τα μπόλε καλά, και παστρικά τριμένο, με τούτον το τρόπον, βάλε μησί ογκιά μπόλο αρμένο, και μισή μπόλο οριοντάλε, και ολίγο ξήγγη να είναι από το ξηγγοκέρι, την ποσότιτα εώς ένα ρεβηθόσπυρο, και τρίψε τα καλά, έπειτα ανακατόνης ολίγο με νερό, και ολίγη κόλα αχαμνή, και δίνης έζι νερατό το πρώτο χέρι, έπειτα ακολουθάς πλέον δυναμερόν ήγουν δασίτερον ολίγον με την ίδιαν στράτα βάνοντας εις το μπόλε τρία μερδικά νερό, και ένα κόλα όλιγην εως να δώση δύναμιν του νερού, έπειτα χρυσόνεις με κάθε επιμέλεια, να βρέχης καλά τον τόπο οπού θέλης να βάνης το χρυσάφη, και όχι να βάνης να πλακόνη το πενέλο απάνω εις το χρυσάφη, διατί κάνει το χρυσάφη μολισμούς, ήγουν μακιαίς, και έτζη και η μεταδούραις. 

 Έπειτα αφύνης να στεγνώση καλά εις το αρκετό, και μπουρνίρεις εκεί όπου θέλης, και το αμπουρνίριστον, του δήνεις το χρώμα του, ολίγον κρόκον και γώμα άσπρη μοσκεμένη με νερό, και ας είναι κιάρα, αυτή είναι η ερμηνία η πλέον εξερτή του χρυσόματος, και αν δε σου ευτυχίσει δια πρώτην φοράν μη μη διλιάσεις διατί μεταχειρίζοντας λαμβάνεις την πράξιν. Αυτή είναι η στράτα η πλέα εξέρετη, και κυριότερη, μαρτυριμένη, και δοκιμασμένη και ωφέλειμως.

πηγές

Περι ζωγραφίας

Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΔΟΞΑΡΑΣ

   Ο Παναγιώτης Δοξαράς γεννήθηκε το 1662. Πατέρας του ήταν ο Νικόλαος Δοξαράς, γεννημένος το 1630 στην αρχαία πόλη Καλαμαίς - το σημερινό ελαιοχώρι Μεσσηνίας-. Ο πατέρας του ζωγράφου κατέφυγε στη Ζάκυνθο κατά το 1662. Λόγω του ότι η χρονολογία γεννήσεως του Παναγιώτη Δοξαρά συμπίπτει με τη μετακίνηση και εγκατάσταση της οικογένειας Δοξαρά από τις Καλαμαίς στη Ζάκυνθο, δε μπορούμε να πούμε με ακρίβεια το τόπο γεννήσεως του ζωγράφου. Μέσω των αυτογραφιών του χαρακτηρίζει τον εαυτό του -παραμερίζοντας το επώνυμο του- ως Πελοποννήσιο και καλλιτεχνικά ως Λακεδαιμόνιο.


   Ο Δοξαράς, μεγαλώνοντας και ερχόμενος σε ηλικία, εκπαιδεύτηκε αρκετά στα ιερά γράμματα κατά τη συνήθεια της εποχής¹. Η ανεπάρκεια της διδαχής που έλαβε καταδεικνύεται από τις πολλές ανορθογραφίες στα χειρόγραφα του και από την ομολογία του ίδιου κατά τη μετάφραση και έκδοση της θεωρίας " Τέχνη ζωγραφιάς του Λεονάρντου Ντα Βίντσι " << Εις ταύτα όλα ζητώ συμπάθεια από τους σοφούς διδάσκαλους, επειδή έλαβα την τόσην τόλμην να επιχειρισθώ ένα έργον τοσούτον δι εμέ δύσκολον, δηλαδή να μεταγλωττίσω την παρούσαν βίβλον της ζωγραφιάς από το ιταλικον εις απλήν ημητέραν διάλεκτον, χωρίς να σπουδάξω εις ελληνικά σπουδαστήρια, και δια τούτω υποπτεύομαι ότιούχι μόνον να έχω άπειρα σφάλματα εις την ορθογραφίαν αλλά και ομοίως και εις τας λέξεις, δια το οποίο δέομαι συγχωρήσεως από όσους ξέρουν την επιστήμην των γραμμάτων>>² . Με τη παραδοχή του αυτή καταλαβαίνουμε πως ιερά γράμματα χαρακτήριζαν εκείνη την εποχή τη κοινή προπαιδευτική μάθηση, της οποίας τελικός σκοπός ήταν η ανάγνωση του ψαλτηρίου και κάποιων πρόχειρων εκκλησιαστικών βιβλίων.

    Έχοντας διεκπεραιώσει ο Δοξαράς το στενό κύκλο της πρώτης επαφής με τα γράμματα, επιδόθηκε στην εκμάθηση της ζωγραφικής τέχνης. Από τη πρώτη Μαρτίου του 1865 στα 23 του χρόνια ζωγράφησε υπό του σπουδαίου αγιογράφου Ηλία Μόσχου του οποίου στην αρχή παρακολούθησε την τεχνοτροπία.




Έργο δια χειρός του πρώτου δασκάλου του Παναγιώτη Δοξαρά Ηλία Μόσχου, Άγιος Κωνσταντίνος, 1678

   Το 1696 διακρίθηκε κατά την εναντίον των Τούρκων και υπέρ της ενετικής πολιτείας επανάσταση των Μανιατών όπου έλαβε μέρος με μεγάλο ζήλο και αγάπη για τη πατρίδα. Έπειτα από τα άξια λόγου αγαθά και κεκτημένα υπό τον ενετικό λέοντα ,η πολιτεία τον αντάμειψε για τη μεγάλη πίστη της οικογένειας των Δοξαράδων, δίνοντας του το τίτλο του ιππότη ιππέος και δωρίζοντας του άρτια κτήματα στη πρόσφατα κατακτηθείσα Λευκάδα.

  Στον καλλιτεχνικό του βίο διέπρεψε. Δόθηκε ολοκληρωτικά στη ζωγραφική που, σμίγοντας την με την ευφυία που είχε, την έμαθε με τόση ακρίβεια που ξεπέρασε όχι μόνο τους τότε ζωγράφους αλλά και πολλούς από τους παλαιούς οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν κατώτερης κλάσης τόσο στο ζωγραφικό τους αποτέλεσμα όσο και στην αγάπη που προθυμοποιούνταν να δώσουν για το έργο τους, όπως αναφέρεται από τον ιερομόναχο Λεόντιο εκείνης της εποχής << ...οι ζωγράφοι που υπήρχαν την εποχή του Δοξαρά άλειφαν μόνο τοίχους, σανίδια, πανιά με τερατοειδή και παράξενα μορφώματα και με διεστραμμένα και άτεχνα μέλη και πρόσωπα και δεν μπορεί κανείς να γνωρίσει εικόνα Χριστού ή Παναγίας παρά μόνο από το όνομα που έχουν γραμμένο, χωρίς να μαθητεύσουν για μήνες ή χρόνια  και αυτοπαρουσιάζονται ως διδάσκαλοι της τέχνης σκεπτόμενοι μόνο τα χρήματα. Δημιουργώντας ζωγραφίσματα που αντί να στολίζουν τις εκκλησίες τις ασχημίζουν. >> Εξαίρεση για τον Λεόντιο αποτελούσε ο Παναγιώτης Δοξαράς του οποίου τη τέχνη θαύμαζε.



Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ
Λάδι σε χαλκό (19 x 14,5 εκ.) Παναγιώτη Δοξαρά

   Η ζωγραφική του Δοξαρά είναι η σημαία στη στροφή της ελληνικής ζωγραφικής από τη βυζαντινή αγιογραφία προς το δυτικό τύπο αναγεννησιακής τέχνης. Απεικονίζοντας τα πρόσωπα στο νατουράλε κατά τους λατίνους και δίνοντας αρμονία και ζωηρότητα στα χρώματα του, χαρακτηριστικό της ενετικής σχολής.

Η περιτομή του Χριστού, φορητή εικόνα, εθνική πινακοθήκη (128cm 73cm) Παναγιώτης Δοξαράς

   Τη περίοδο 1699-1704 εγκαθίσταται στην Ιταλία, όπου σπούδασε ζωγραφική και στη συνέχεια επέστρεψε στην ενετοκρατούμενη Καλαμάτα έως το 1715. Το 1720 ταξίδεψε στη Βενετία και ασχολήθηκε με τη μετάφραση του θεωρητικού έργου και βίου του Λεονάρντο Ντα Βίντσι του Αλβέρτου ''Trattato della pitura'' , του οποίου οι δύο χειρόγραφοι κώδικες σώζονται στη Μαρκιανή βιβλιοθήκη της Βενετίας (1720). Το σύγγραμμα του, για το έργο του Ντα Βίντσι, κοσμείται με τα σκιαγραφήματα του ίδιου του Δοξαρά, καλλιτεχνήματα μεγάλης λεπτότητας και ακρίβειας. Με την ίδια ακρίβεια είναι κοσμημένο και το ημέτερο χειρόγραφο του πρωτότυπου περι ζωγραφιάς που βρίσκεται στην Αθηναϊκή βιβλιοθήκη.

Εικόνα με σκιαγραφήματα και σημειώσεις από το πρωτότυπο σύγγραμμα του Λεονάρντο ντα Βίντσι ''Συνθήκη ζωγραφιάς''.

   Στο περι ζωγραφιάς αυτόγραφο σύγγραμμα του κοσμεί με το λόγο του την αρετή των αληθινών ζωγράφων και συνάμα δείχνει να αναγνωρίζει και αυτός ο ίδιος την ιδιότητα του αληθινού ζωγράφου ως προς το πρόσωπο του καθώς αναφέρει '' ....τις θαυμαστές ενέργειες προερχόμενες από υπερφυσικό νου, οπού διαπέρνα όχι μόνο στα πράγματα αυτού του κόσμου, αλλά υψώνεται και στις σφαίρες, στο να σχηματίζει και να βρίσκει μορφές τόσο θείες, όπου ο ανθρώπινος νους χαίρεται να τις βλέπει και να μετέχει σ' εκείνα τα παραδείγματα του παραδείσου. ''

   Ένα τέτοιου βεληνεκούς έργο ήταν και η ουράνια στο ναό του Αγίου Σπυρίδωνος. Η οροφή του πολιούχου είχε αντίστοιχο θέμα με τη θριαμβευτική σύνθεση που κοσμούσε το δούκικο παλάτι της γαληνοτάτης '' η αποθέωση της Βενετίας ''. Αυτό το κάλλιστο και μέγιστο καλλιτεχνικό έργο του, όπως το χαρακτηρίζει ο Σπύρος Λάμπρου, είναι οι εικόνες που διαιρούνται σε δεκαεπτά διαμερίσματα και είναι ζωγραφισμένες επί υφασμάτινου ιστού. Οι τέσσερις μεν από αυτές, κατά τις γωνίες της ουράνιας, δεν ανήκουν στην υπόθεση αλλά παρίστανται οι τέσσερις ευαγγελιστές, στις υπόλοιπες δεκατρείς καλλιτεχνούνταν ο βίος, η πολιτεία και τα έργα του πολιούχου του νησιού με τις τρεις κεντρικές να είναι οι μεγαλύτερες σε μέγεθος όλων. Το 1727 καλείται, λοιπόν, να ιστορήσει την οροφή ο Λακεδαιμόνιος Δοξαράς, δαπάνη ευσεβών κερκυραίων.

Η οροφή του Δουκικού παλατιού της Βενετίας, Andrea Pozzo
Η οροφή του πολιούχου είχε αντίστοιχο θέμα με τη θριαμβευτική σύνθεση που κοσμούσε το δούκικο παλάτι της γαληνοτάτης '' η αποθέωση της Βενετίας ''



Η αποθέωση της Βενετίας 1582, Δούκικο παλάτι της Βενετίας,  Andrea Pozzo  (904x580 cm)

   Οι ζωγραφιές παρέμειναν στην ουράνια έως ότου, κατά παραγγελία του ιδιοκτήτη του ναού ιερέως Γεωργίου Βούλγαρη, αντικαταστάθηκαν δια νέου από το κερκυραίο ζωγράφο Νικόλαο Ασπιώτη, ο οποίος αντέγραψε τις εικόνες του Δοξαρά, χωρίς όμως να εφίκηται της τέχνης εκείνων και του κάλλους, ουδεμία ισοστάθμιση προς εκείνες τις εικόνες κατά την ευτέλεια και το υπερφυσικό τους στοιχείο δεν υπήρχε. Περί το 1850 ήδη κάποιες από τις εικόνες είχαν ήδη φθαρεί από την υγρασία και έτσι αντί να επιδιορθωθούν εκείνα τα πολύτιμα έργα θεωρήθηκε προτιμότερο να αντικατασταθούν όλα με αντίγραφα υπό τον Νικόλαο Ασπιώτη το 1852. Έργα κοινά και απέχοντα κατά πολύ από τη καλλιτεχνία των πρώτων, όπως αναφέρει και ο συγγραφέας και διδάκτορας Σπυρίδων Παπαγεωργίου στο βιβλίο του Η ιστορία της εκκλησίας της Κέρκυρας  1920. Τα έργα του Δοξαρά μετά την απομάκρυνση τους από την εκκλησία διασκορπίστηκαν. Κάποια αγοράστηκαν αργότερα από ευρωπαίους αρχαιοκάπηλους και ιεροκάπηλους και άλλα καταστράφηκαν εντελώς. Ο Παπαγεωργίου μας μεταφέρει, μάλιστα, στην εκκλησία της Βλαχέρενας που βρίσκεται στη περιοχή Κανόνι στην οποία είχε δει κατά το 1890 δύο εικόνες σωζόμενες εξ αυτών οι οποίες όμως με το πέρασμα του χρόνου εξαφανίσθηκαν.³

Η οροφή της εκκλησίας του Αγίου Σπυρίδωνα από το ζωγράφο Νικόλαο Ασπιώτη, 1852

 

Λεπτομέρεια της οροφής που απεικονίζει το θαύμα του Αγίου Σπυρίδωνα με το κεραμίδι.

  Εικόνες του Δοξαρά βρίσκονται στον Ζακυνθινό οίκο των Μελισσινών, στη Λευκάδα η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου κοσμείται με τις τέσσερις εικόνες του δεσποτικού.

  Θέλοντας να φανεί χρήσιμος και στις μετέπειτα γενεές γύρω από τη θεωρία της τέχνης δημιούργησε και το αυτόγραφο σύγγραμμα Περί Ζωγραφιάς προς συζήτηση των φιλομαθών της τέχνης. Κατά τα λεγόμενα του σε αυτό το σύγγραμμα του περί της τέχνης είναι της άποψης πως όποιος δε γνωρίζει να σχεδιάζει καλά και στο ακέραιο, δεν ξέρει ούτε καλά να χρωματίζει, ούτε να συνθέτει, να ακολουθεί δηλαδή το νόημα της ζωγραφιάς.
   Το σχέδιο για εκείνον ήταν η βάση και το θεμέλιο της τέχνης, χωρίς αυτό η ζωγραφιά θα είναι απλά ένας όγκος που αδυνατεί να σαλεύει. Η εικόνα πρέπει να φαίνεται τρυφερή και απαλή. Ένας ανθρώπινος σκελετός πρέπει να σκεπάζεται από σάρκα και να ανασηκώνονται τα κρεατωμένα μέρη. Οι ίσκιοι, τα φωτίσματα, οι μεσαίες βαφές πρέπει να είναι στενά συνδεδεμένες βάση του σχεδίου για να είναι ικανό να μιμηθεί το φυσικό.

   Ο Δοξαράς αποκαλεί τα έργα των παλαιών ζωγράφων ξηρά, σκληρά και κοπτικά καθώς η τέχνη εκείνων βρισκεταί στη παρακμή της ενώ εκείνος είναι ένας θεμελιωτής, ένα διοικητικό κέντρο της δυτικής τέχνης και της επτανησιακής σχολής, που ίσως τότε να μη γνώριζε ακριβώς το βαθμό της επίδρασης του στη ζωγραφική αλλά ωστόσο είχε μια ιδέα.

   Εκτός του Λεονάρντο ντα Βίντσι, φαίνεται να ταυτίστηκε αρκετά και με τη τέχνη του Ιταλού Paolo Veronese (1528-1588) τον οποίο εγκωμιάζει στο βιβλίο του ως ΄΄νοστιμάδα της ζωγραφιάς, καθολικός ζωγράφος που δίνει σε όλη την οικουμένη ευχαρίστηση και έκπληξη.΄΄ Μερικοί από τους ζωγράφους που τον ενέπνευσαν ο Τιντορέτο, ο Πάλμα, ο Αντρέα Πότζο, ο Μπασσάνο.

Δαβίδ, Paolo Caliari (Veronese) 1555

Paolo Caliari



Jacopo Tintoretto, Το τελευαίο δείπνο

Jacopo Tintoretto

   Ο Δοξαράς ήταν πρωτοπόρος, επίσης, και στη προσωπογραφία, καθώς κλήθηκε να ζωγραφίσει το πορτρέτο του ενετού Φραγκίσκου Γριμάνη, ΄΄καθώς κάνουν οι μεγάλοι αφέντες΄΄, και ο οποίος δεν είχε καταφέρει να βρει από τη Βενετία και σε όλο το Μοριά καλύτερο διδάσκαλο από εκείνον για να του το αναθέσει.
   Φαίνεται να ασχολήθηκε και με τη τεχνοτροπία της ακουαρέλας εκτός από την ελαιογραφία που είχε εγκαθιδρύσει στη θέση της αυγοτέμπερας, καθώς το βιβλίο για το βίο και το έργο του Ντα Βίντσι περιέχει εκτός από λεπτομερή σκιαγραφήματα, και (aquarelle) με εξίσου μεγάλη ακρίβεια και λεπτότητα ειργασμένες.
  Αποτελεί εξαίρεση των ζωγράφων της εποχής του καθώς οι περισσότεροι εικονογράφοι δε φαίνεται να έγραφαν πραγματείες ούτε δημοσίευαν τεχνολογικά συγγράμματα. Αρκούνταν μόνο στο να ζωγραφίζουν τη παραδοσιακή τους ενασχόληση.
   Ο Δοξαράς απεβίωσε στη Κέρκυρα της 12 Φεβρουαρίου του 1729 και η ταφή του έγινε στον ιερό ναό του Αγίου Σπυρίδωνα.Μετά το θάνατο του η κηδεμονία της κυβέρνησης αναλογιζόμενη τις επίσημες αγαθοεργίες και θεωρούσα την ενδεή κατάσταση της οικογένειας, έχοντας αφήσει ορφανά πέντε θυγατέρες και τρεις γιούς, προς επανόρθωση της τύχης της πρόσθεσε στα δωρηθέντα και έτερα στη Λευκάδα και Βονίτση έγγεια κτήματα.
   Κοντά του μαθήτευσαν οι δύο του γιοί Δημήτριος και Νικόλαος Δοξαράς,ο ένας από τους οποίους έγινε πιο γνωστός στο χώρο της τέχνης και αποδείχθηκε αντάξιος συνεχιστής του.




copyright Έλενα Παπάζη



 ¹ Στον τουρκοκρατούμενο χώρο, συνηθισμένη ηλικία ήταν αυτή των 10 - 12 ετών. Βλ. Η μαθητεία στα επαγγέλματα στη Κέρκυρα, Φωτεινή Καρλάφτη-Μουρατίδη.

² Σπύρος Π. Λάμπρου στο περί ζωγραφιάς Παναγιώτου Δοξαρά.

³ Η ιστορία της εκκλησίας της Κέρκυρας, Σπυρίδωνος Κ. Παπαγεωργίου.