Τα κάλαντα και η ιστορία τους στην Ελληνική Ζωγραφική

 

Κάλαντα, πίνακας του Νικηφόρου Λύτρα (1872, ιδιωτική συλλογή). Ένα έργο ηθογραφικό με πολλούς συμβολισμούς.

 Τα Κάλαντα αποτελούν δημοτικά ευχητικά και εγκωμιαστικά τραγούδια που ψάλλονται εθιμικά κατ΄ έτος κυρίως την παραμονή μεγάλων θρησκευτικών εορτών όπως των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς, των Θεοφανείων, ακόμη και των Βαΐων ή του Λαζάρου, με εξαίρεση εκείνων της Μεγάλης Παρασκευής που είναι κατανυκτικά. Κύρια παραδοσιακά μουσικά όργανα που συνοδεύουν τα κάλαντα είναι το τρίγωνο, το λαούτο, το νταούλι η τσαμπούνα, η φλογέρα κ.ά.

Πολλοί ζωγράφοι ασχολήθηκαν με το θέμα δίνοντας αξιόλογα έργα. Στην Ελλάδα κορυφαίο, βέβαια, θεωρείται το αριστούργημα του Νικηφόρου Λύτρα (1832 – 1904) «Τα Κάλαντα». Όμως και άλλοι γνωστοί καλλιτέχνες έχουν ασχοληθεί με τη θεματογραφία αυτού του εθίμου. Είναι ο Γεώργιος Ιακωβίδης (1853 – 1932), ο Γεώργιος Σικελιώτης (1917 – 1984), ο Κώστας Γραμματόπουλος (1916 – 2003), η Μαρία Πωπ (1925 – 2009), ο Κώστας Θετταλός (1905 – 1992) κ.ά. 

Γεώργιος Ιακωβίδης, Παιδικό κοντσέρτο1894. Ο καλλιτέχνης ζωγράφισε το έργο όταν διέμεινε στη Βαυαρία. Υπάρχουν δύο εκδοχές. Η πρώτη εκτέθηκε στην Αθήνα στους πρώτους Ολυμπιακούς αγώνες το 1896 και η δεύτερη (της φωτογραφίας) στην έκθεση του Παρισιού το 1900 όπου και βραβέυτηκε.

 Οι Πατέρες της Εκκλησίας κατά τους Βυζαντινούς χρόνους απαγόρευαν ή απέτρεπαν το έθιμο ως καταγόμενο από τις εορτές των ρωμαϊκών Καλενδών που είχε καταδικάσει η ΣΤ' Οικουμενική Σύνοδος το 680 μ.Χ., αποκαλούντες τους συμμετέχοντες σ΄ αυτό "Μηναγύρτες".

Γιώργος Ιακωβίδης, Παιδικό κοντσέρτο, χρονολογείται ανάμεσα στα 1884 and 1890.

 Τα κάλαντα ψάλλονται κυρίως από παιδιά αλλά σε σπάνιες περιπτώσεις και από από εφήβους ή ενήλικα άτομα, είτε μεμονωμένα είτε κατά ομάδες, πηγαίνοντας σε σπίτια, καταστήματα, δημόσιους χώρους κ.λπ. με τη συνοδεία του σιδερένιου τριγώνου, αλλά ενίοτε και άλλων μουσικών οργάνων (φυσαρμόνικας, ακορντεόν, τύμπανου, φλογέρας, ή κάποιου άλλου). Οι ερμηνευτές ρωτούν συνήθως «Να τα πούμε;» και περιμένουν την απάντηση «Να τα πείτε».

Γεώργιος Σικελιώτης – «Τα κάλαντα» 1962, περιλαμβάνεται στη συλλογή από 28 έργα με τίτλο «Οι Γυρολόγοι της Αθήνας». Τα έργα κόσμησαν το ημερολόγιο της εταιρείας Τσιμέντων Α.Γ.Ε.Τ. Ηρακλής-Όλυμπος το 1962. Η συλλογή έχει παραχωρηθεί από την Α.Γ.Ε.Τ. Ηρακλής-Όλυμπος, στο Μουσείο Μπενάκη.

  Κύριος σκοπός των τραγουδιών αυτών είναι μετά τις αποδιδόμενες ευχές τα "Χρόνια Πολλά" το φιλοδώρημα είτε σε χρήματα (σήμερα) είτε σε προϊόντα (παλαιότερα). 

Τα κάλαντα ξεκινούν κυρίως με χαιρετισμό στη συνέχεια αναγγέλλουν τη μεγάλη χριστιανική εορτή που φθάνει και καταλήγουν σε ευχές. Τα κάλαντα ψάλλονται στην Καθαρεύουσα, κάτι που υποδηλώνει άμεση καταγωγή τους από τους Βυζαντινούς χρόνους τις Καλένδες του Ιανουαρίου, αν και τα τοπικά ιδιώματα/διαλέκτοι επίσης χρησιμοποιούνται.

Ο μεγάλος αριθμός των διαφόρων παραλλαγών εξανάγκασε να διακρίνονται αυτά σε εθνικά ή αστικά και στα τοπικά ή παραδοσιακά (κατά περιοχή). Στα χριστουγεννιάτικα κάλαντα έχουν καταμετρηθεί περισσότερες από τριάντα παραλλαγές μόνο στον Ελλαδικό χώρο. Σήμερα εκτός των παραπάνω έχουν εισαχθεί και διάφορα ξένα χριστουγεννιάτικα τραγούδια, μερικά από τα οποία έχουν μεταγλωττιστεί στα ελληνικά και χρησιμοποιούνται κάποιες φορές επιπρόσθετα με τα παραδοσιακά.

Επίσης και η ημέρα που ψάλλονται τα κάλαντα σε ορισμένες περιοχές ονομάζονται "Κάλαντα" (Κόλιντα, Κόλεντας, Κόλιαντας) με εξαίρεση τη νήσο Μήλο που ψέλνονταν μόνο τη παραμονή της Πρωτοχρονιάς, συντασσόμενα κάθε φορά νέα κάλαντα, με τα οποία όμως ζητούσαν οικονομική συνδρομή για κάποιο κοινωνικό σκοπό (π.χ. ανέγερση ή επιδιόρθωση ναού) δίδοντας και συμβουλές προς τους άρχοντες η παρατηρήσεις με σκωπτικό χαρακτήρα. Τέτοιες είναι και οι σχετικές "μαντινάδες" της Κρήτης ή "κοτσάκια" της Νάξου με σκωπτικό επίσης χαρακτήρα που ψάλλονται ως "κάλαντα".

Μουσικοί. Κάλαντα στο Βυζάντιο, 1070

 Γενικότερα οι νοικοκυραίοι ανάλογα με την περιοχή, έδιναν στα παιδιά φρούτα, ξηρούς καρπούς (καρύδια, φουντούκια, σταφίδες κλπ.), αυγά, βούτυρο, καβουρμά και πληγούρι. Επίσης όσοι επιθυμούσαν έδιναν και μερικές δεκάρες ή δραχμές.

Στη Μικρά Ασία ψάλλονταν από τα παιδιά το βράδυ της παραμονής των μεγάλων εορτών των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς, των Θεοφανείων. 

Στα μικρασιατικά παράλια τα παιδιά έψαλαν τα κάλαντα κρατώντας στα χέρια τους τραμπούκες και βαποράκια. Κατασκεύαζαν και στόλιζαν πολύχρωμα καράβια με φωτεινά φαναράκια και χάρτινα φουντάκια. Κάποιες φορές αντί για βαπόρια κατασκεύαζαν εκκλησίες χάρτινες και φωτιζόμενες εσωτερικά, μικρά ομοιώματα της Αγίας Σοφίας.

Πηγές:

 https://www.art22.gr/

Wikipedia