Το σημαντικό έργο του ζωγράφου Εμμανουήλ Τζάνε

 

  Ο Εμμανουήλ Τζάνες ήταν λόγιος, στιχουργός και συγγραφέας ιερών ακολουθιών, ιερωμένος και ζωγράφος που γεννήθηκε στο Ρέθυμνο γύρω στο 1610. Στην εποχή του ήταν ιδιαίτερα φημισμένος κάτι που φαίνεται από τη μεγάλη του παραγωγικότητα. Θεωρείται ,μαζί με τον Θεόδωρο Πουλάκη, από τους αξιολογότερους ζωγράφους της τελευταίας περιόδου της κρητικής σχολής. Ο Εμμανουήλ Τζάνες ανήκε σε γνωστή ρεθεμνιώτικη οικογένεια ευγενών και κατείχε εξαιρετικά αξιόλογη παιδεία.  Ήταν έγγαμος, αλλά, καθώς χήρεψε πολύ νωρίς, δεν πρόφθασε να αφήσει απογόνους.

 



Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα, Εμμανουήλ Τζάνες



  Το 1636 χρονολογείται το παλαιότερο σωζόμενο έργο του Εμμανουήλ Τζάνε. Πρόκειται για την άψογη, από κάθε άποψη εικόνα του Αγίου Σπυρίδωνα, η οποία εκτίθεται στο Μουσείο Κορρέρ της Βενετίας και φέρει την υπογραφή του «Ποίημα Εμμανουήλ ιερέως του Τζάνε». Το ίδιο έτος ήταν ήδη δόκιμος ζωγράφος και είχε χειροτονηθεί ιερέας. Όταν άρχισε ο Κρητικός Πόλεμος ήταν ακόμα στην Κρήτη και μάλλον έφυγε από την πατρίδα του μετά την κατάληψη του Ρεθύμνου από τους Οθωμανούς το 1646. 

 

   Μετά τη κατάληψη του Ρεθύμνου από τους Τούρκους (1646), έφυγε από τη πατρίδα του με προορισμό το νησί της Κέρκυρας.



Η Αγία Θεοδώρα καθισμένη σε χρυσό θρόνο, με σκήπτρο και εικόνισμα της Παναγίας στο αριστερό χέρι, δωρεά του Εμμανουήλ Τζάνε ως ένδειξη ευγνωμοσύνης στο νησί της Κέρκυρας. Η εικόνα βρίσκεται στο βυζαντινό μουσείο Αθηνών.

   Θα παραμείνει στο νησί για δέκα περίπου χρόνια και θα ζωγραφίσει ολόκληρη σειρά εικόνων για το Ναό των Αγίων Ιάσωνος και Σωσιπάτρου, του οπόιου εφημέριος ήταν ο επίσης λόγιος κρητικός Καλλιόπιος Καλλιέργης. 
 

   Ο Τζάνες οδήγησε τη Κέρκυρα να βρει το δικό της δρόμο, μεταξύ άλλων από τα εικονογραφικά θέματα που επιχωριάζουν και δεν τα συναντάμε στα υπόλοιπα Ιόνια, όπως ο νέος τύπος θυρών τέμπλου, οι μεγάλοι πίνακες με τέσσερις σκηνές της παλαιάς διαθήκης, τέμπλα με πληθωρικό φυτικό διάκοσμο, λίθινα και απέριττα.
 

  Συνεργάσθηκε στο νησί με τον αγιογράφο Φιλόθεο Σκούφο (1648 μέσω επιστολής που απηύθυνε προς το μητροπολίτη Φιλαδελφείας
Αθανάσιο Βαλεριανό, τον Απρίλιο του ίδιου έτους, ανέφερε ότι βρισκόταν στο νησί και ασκούσε την τέχνη της αγιογραφίας μαζί με τον Εμμανουήλ Τζάνε)¹  δεν έχουν, όμως, εντοπισθεί τα έργα που φιλοτέχνησαν μαζί. Αξιόλογοι ζωγράφοι της Κέρκυρας ακολούθησαν τη παράδοση του Εμμανουήλ Τζάνε.

   Με αξιοζήλευτη δεξιοτεχνία οικιώνει ένα ξένο καλλιτεχνικό ιδίωμα, το επτανησιακό μπαρόκ.  Επηρεάστηκε αποφασιστικά από τη δυτική τέχνη , το έργο του διακρίνεται για την καλλιγραφική ακριβολογία στην εκτέλεση και την έκδηλη αγάπη στην απόδοση των λεπτομερειών. Τυπικό γνώριμα του Τζάνε ήταν, επίσης, η σχολαστική λεπτομέρεια των αμφίων.

     Ο Τζάνες υπογράφει τα έργα του χρησιμοποιώντας τις λέξεις χειρ ή ποίημα, το όνομα Εμμανουήλ, το επώνυμο Τζάνες και μερικές φορές το παρωνύμιο Μπουνιάλης και τον τόπο καταγωγής του. Το παρωνύμιο Μπουνιάλης φαίνεται να προέρχεται από την ιταλική λέξη πουνιάλε (μαχαίρι, εγχειρίδιο).

   Ο Τζάνες καθιέρωσε νέους τύπους των Αγίων Κύριλλου Αλεξάνδρειας και Ιωάννου του Δαμασκηνού., που εικονίζονται στην ωραία πύλη και την πύλη της προθέσεως. Από τα μέσα του 17ου αιώνα, τα χαμηλά βημόθυρα αντικαθίστανται στα ανοίγματα των κερκυραϊκών τέμπλων με μονόφυλλες θύρες που κλείνουν τελείως τη δίοδο. Φαίνεται ότι την καινοτομία αυτή την εισήγαγε ο Εμμανουήλ Τζάνες με τις θύρες του ναού Ιάσωνος και Σωσιπάτρου.
  Κατά το διάστημα της παραμονής του στην Κέρκυρα, ο Εμμανουήλ ζωγράφισε και τις εικόνες του τέμπλου του ναού του Αγίου Σπυρίδωνα, εικόνες που κατά τον 19ο αι. η κερκυραϊκή οικογένεια Βούλγαρη είχε στην κατοχή της και τις δώρισε στο ναό του Αγίου Γεωργίου. Οι δεκατρείς εικόνες που σώθηκαν είναι οι εξής: η μεγάλη εικόνα του Χριστού από το Δωδεκάορτο, η Γέννηση, η Βάπτιση, η Λαζάρου έγερσις, η εις Άδου Κάθοδος, η Ανάληψη του Ιησού, καθώς και αυτές των Αγίων Ιωάννη του Θεολόγου, Ματθαίου, Πέτρου, Ανδρέα, Σίμωνα και Θωμά, ενώ τέλος υπάρχει και μια του «άγνωστου» αποστόλου, εικόνα δηλαδή που δε σώζεται ακέραια και επομένως δεν μπορεί να ταυτιστεί.  

Άγιος Ιάσωνας, Εμμανουήλ Τζάνες

  Ένας άλλος εικονογραφικός τύπος που εισήγαγε ο Τζάνες είναι η παράσταση με στρατιωτική στολή και διάδημα που στέφεται με φτερά του Αγίου Γοβδελαά, πέρσου πρίγκιπα που μαρτύρησε επειδή αρνήθηκε να απαρνηθεί το χριστιανισμό. Ο Τζάνες έχει ιδιαίτερη ευλάβεια για τον άγιο αυτό, επειδή σε θαύμα του είχε αποδοθεί η θεραπεία ενός αδερφού του, μαζί μάλιστα με τον Καλλιοπιο Καλλιέργη συνέγραψε την ακολουθία του .



Άγιος Γοβδελαάς, Εμμανουήλ Τζάνες



Άγιος Γοβδελαάς, Εμμανουήλ Τζάνες

  Στη Κέρκυρα έχει σωθεί το μεγαλύτερο γνωστό σύνολο ενυπόγραφων έργων του. Αρκετά από αυτά χρονολογούνται μετά την εγκατάσταση του στη Βενετία. Οι δεσμοί του με τη Κέρκυρα συνέχισαν και μετά την αποχώριση του από το νησί, όπως δείχνει και μια εικόνα της Αγίας Θεοδώρας που σήμερα βρίσκεται στο βυζαντινό μουσείο Αθηνών. Ο Τζάνε αποδεικνύοντας έμπρακτα την ευγένεια του, προχώρησε κατά τη διάρκεια της παραμονή του στη Βενετία στη σύνταξη της <<Ακολουθίας της Αγίας Θεοδώρας της Αυγούστας>>, που αφιέρωσε στην κοινότητα της Κέρκυρας, ως ανταπόδοση στον τόπο που τον φιλοξένησε μετά την απώλεια της ιδιαίτερής του πατρίδας. Στην επιστολή του προς τις βενετικές αρχές του νησιού, πέρα από την αφιέρωση της «Ακολουθίας», ανέφερε ανάμεσα σε
άλλα : «… διότι εκράτησα πάντα κεχαραγμένη εις την καρδιάν μου την μεγάλην φιλοξενίαν όπου εδείξατε εις εμένα όταν όντας εγώ άπατρις, άπολις δυστυχής, φίλων έρημος, δίχως βοήθεια και με μεγάλην φιλανθρωπίαν με εδεχθήκατε…δεν ευρίσκω τον τρόπον της ευχαριστίας παρά με την ομολογία της ευεργεσίας με την δωρεάν της ευλαβικής ταύτης ακολουθίας.

   Ένας σύγχρονος του έγραψε για αυτόν : <<δε χρωματίζεις, αμή εμψυχώνεις κάθε σανίδιον και δεν χύνεις μόνον επάνω ταις βαφαίς αμή με τούταις στάζεις και ζωή...>>

Θεοτόκος Λαμποβίτισσα, Εμμανουήλ Τζάνες

   Γράφει την ακολουθία του Αλυπίου, παρουσιάζοντας τον εαυτό του ως εικονογράφο.Τον Μάρτιο του 1658 βρίσκεται στη Βενετία και το 1660 εξελέγη εφημέριος στο ναό του Αγίου Γεωργίου, θέση που κράτησε, με μικρά διαλείμματα, έως το 1685 και επόπτης του Φλαγγινιανού Φροντιστηρίου. Κατά τη περίοδο που ήταν εφημέριος στο Ναό του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων στη Βενετία εκδίδει την Ακολουθία του Αγίου Γοβδελαά το 1661 με δαπάνη του ιδίου, την οποία είχε συγγράψει στο νησί της Κέρκυρας μαζί με τη συμβολή του Καλλίοπου Καλλιέργη.
 

   Κατά τις συνεδριάσεις της 5ης Ιουνίου 1661 και 5ης Μαρτίου 1662, το Συμβουλίου των 40 του Ελληνορθοδόξου ναού του Αγίου Γεωργίου της Βενετίας είχε πάρει, μεταξύ άλλων, αποφάσεις που αφορούσαν την ανάθεση της συντήρησης των εικόνων των Ιεραρχών του ιερού, που είχε ζωγραφίσει παλαιότερα ο Μιχαήλ Δαμασκηνός και που ήταν κατεστραμμένες, με νέο ζωγράφο τον Εμμανουήλ Τζάνε το λεγόμενο Μπουνιαλή, ο οποίος ήταν εφημέριος του ναού του Αγίου Γεωργίου, και στους αδελφούς του. Τα μέλη του Συμβουλίου ευχαριστημένα από το έργο των αδελφών Τζάνε, αποφασίζουν να τους αμοίψουν με 56 δουκάτα αντί για τα 40 που είχαν συμφωνήσει αρχικά. Στο ποσό περιλαμβάνονταν και τα έξοδα για την αγορά των υλικών που χρειάστηκαν οι ζωγράφοι (36 δουκάτα και 12 γρόσια).² 

   Μας είναι γνωστό ότι ο Εμμανουήλ είχε έναν αδελφό , τον Κωνσταντίνο Τζάνε, ο οποίος κατείχε και εκείνος τη ζωγραφική τέχνη, ενώ ο δεύτερος αδερφός του ήταν ο Μπουνιαλής Μαρίνος Τζάνε (Ρέθυμνο 1613 - 1686) ο οποίος ήταν λόγιος και συγγραφέας. Το έγγραφο που διαβάζουμε από τα πρακτικά του ελληνορθόδοξου ναού του Αγίου Γεωργίου της Βενετίας αναφέρει ότι τα μέλη του συμβουλίου του ναού ευχαρίστησαν τον ίδιο και τα αδέρφια του για την επιτυχία που είχαν στο αποτέλεσμα των ζωγραφικών έργων, κάτι που σημαίνει πως είχε τις γνώσεις της αγιογραφικής τέχνης και πως συμμετείχε και εκείνος το ίδιο ενεργά στη ζωγραφική αποπεράτωση των ιερών εικόνων του ιερού με τον αδερφό του Κωνσταντίνο και τον, κύριο, μάστορα του έργου Εμμανουήλ.


 Μαρίνος Τζάνες Μπουνιάλης

   Μέχρι την κατάληψη του Ρεθύμνου από τους Τούρκους (1646) ζούσε στο Ρέθυμνο. Μετά πήγε στο Μεγάλο Κάστρο, στα Επτάνησα και τέλος στη Βενετία. Έργα: «Ο Κρητικός Πόλεμος, 1645 – 1669», εκτενές αφηγηματικό ποίημα με δραματικότητα, σαφήνεια και ένταση ψυχής καθώς περιγράφει τα γεγονότα της κατάληψης της Κρήτης από τους Τούρκους, 1681, και «Ψυχωφελής κατάνυξις». 

  Στο βιβλίο του, Βιογραφία των εν τοις γράμμασοι διαλαψάνοντων Ελλήνων από την κατάλυση της βυζαντινής αυτοκρατορίας μέχρι την ελληνική εθνεγερσία (1453-1821), ο Κωνσταντίνος Σαθάς ενημερώνει ότι ο Μαρίνος Τζάνες Πουνιαλής μετονομάστηκε σε Εμμανουήλ όταν χειροτονήθηκε ιερέας πριν την άλωση της πατρίδας του. Πληροφορία η οποία εκείνη τη περίοδο (1868) ήταν ευρέως γνωστή, καθώς αναφέρεται και σε εγκυκλοπαίδειες της μετέπειτα γενεάς και που δημιουργεί υπόνοιες πως ο Μαρίνος Μπουνιαλής και ο Εμμανουήλ υπάρχει η περίπτωση να είναι το ίδιο πρόσωπο. Η πληροφορία ότι υπάρχει και άλλος αδερφός εκτός του Κωνσταντίνου Τζάνε δεν αμφισβητείται.

 

 

 

 

Κωνσταντίνος Τζάνες Μπουνιάλης

 

 

  Δευτερεύων εκλεκτικός ζωγράφος, που εγκαταστάθηκε το 1655 το αργότερο στη Βενετία, όπου και πέθανε μεταξύ του 1682 και του 1685. Στη Κέρκυρα σώζεται μια από της καλύτερες εικόνες του, η μνειακή ένθρονη Παναγία, στον επηρεασμένο από την ιταλική τέχνη τύπο, στον γνωστό Madre della Consolazione.

 

Μαρία Μαγδαληνή, Κωνσταντίνος Τζάνες

     Ο ζωγράφος αντιγράφει εδώ μία χαλκογραφία του J. Sadeler η οποία εικονίζει τη Μαρία Μαγδαληνή καθισμένη στο έδαφος πλάι στην αδειανή σαρκοφάγο, με τα χέρια δεμένα γύρω από τα γόνατα και με θλιμμένη έκφραση στο πρόσωπο. Το μυροδοχείο είναι ακουμπισμένο στο κάλυμμα της σαρκοφάγου και στο βάθος αριστερά, εικονίζεται ο Γολγοθάς με τους τρεις σταυρούς. Δεξιά βρίσκεται ένας οξυκόρυφος βράχος με δύο δέντρα.

   Ο Εμμανουήλ Τζάνες θεωρείται ως ο σημαντικότερος κρητικός αγιογράφος και θεμελιωτής νέων τύπων εικόνων, αντικειμένων και αρχιτεκτονικής  του δεύτερου μισού του 17ου αιώνα. Απεβίωσε στη Βενετία το 1690 αφήνοντας στον Ελληνικό χώρο και ιδιαίτερα στο νησί της Κέρκυρας ένα πλούσιο και άξιο θαυμασμού έργο σημαντικού για την βυζαντινή ιστορία και τα πρώτα βήματα της δυτικής επίδρασης.

 ¹ 
Μ. Ι. Μανούσακας, «Ανέκδοτος επιστολή και άγνωστος εικών του Φιλοθέου Σκούφου»
²
 (Πρακτικά συνεδριάσεων του Συμβουλίου των 40 που αφορούν το ζωγράφο Εμμανουήλ Τζάνε το λεγόμενο Μπουνιαλή

5 Ιουνίου 1661 - 5 Μαρτίου 1662

AEIB, Α΄. Οργάνωση - λειτουργία, 3. Πρακτικά Συνεδριάσεων, Κατάστιχο 5, φφ. 47r-48v, 54v-55r)
 

copyright Έλενα Παπάζη

Βιβλιογραφία :

 

Ινστιτούτο αρχαιολογικής εταιρίας
 

Ο περίπλους των εικόνων
 

Istituto Ellenico di Venezia πρακτικα συνεδριάσεων

Εγκυκλοπαίδεια Ήλιος

Νεοελληνική Φιλολογία, Κωνσταντίνου Σαθά, Βιογραφία των εν τοις γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων, από της καταλύσεως της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μέχρι της Ελληνικής εθνεγερσίας(1453-1821)


 

Ο Μιχαήλ Δαμασκηνός και η προσωπογραφία του



(εικόνα 1) Άγιοι Στέργιος, Ιουστίνα και Βάκχος, Μιχαήλ Δαμασκηνός

   Ο ζωγράφος ήταν εγκατεστημένος στον βενετοκρατούμενο Χάνδακα όπου γεννήθηκε μεταξύ 1530 και 1535. Διδάχτηκε την τέχνη της ζωγραφικής στην Σχολή της Αγίας Αικατερίνης των Σιναΐτων. Από αναφορές σε έγγραφα της Βενετίας μαθαίνουμε πως ο πατέρας του ονομαζόταν Γεώργιος Δαμασκηνός και ότι ο ζωγράφος είχε επίσης μια αδελφή με το όνομα Φρατζού. Ο Μιχαήλ απέκτησε μια κόρη, την Αντωνία, η οποία παντρεύτηκε τον συνάδελφο του πατέρα της στη Βενετία, Γιάννη Μαυρίκα, τον επονομαζόμενο Μαντούφο.
  Δούλεψε πολλά χρόνια στη Βενετία στην οποία εγκαταστάθηκε το Σεπτέμβριο του 1574. Εκεί ανέλαβε την εκτέλεση διαφόρων ζωγραφικών εργασιών για τη διακόσμηση της ορθόδοξης ελληνικής εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου της Βενετίας.
  


(εικόνα 2) Άγιος Βάκχος λεπτομέρεια

   Παράλληλα με την εξάσκηση της τέχνης του συμμετείχε ενεργά στα κοινά της Ελληνικής αδελφότητας, θέτοντας μάλιστα και υποψηφιότητα για την εκλογή του ως μέλος του διοικητικού της συμβουλίου δύο φορές ανεπιτυχώς. Παρέμεινε στη Βενετία μέχρι το 1582. Σε έγγραφα του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων χαρακτηρίζεται ως ΄΄ο ζωγράφος της εκκλησίας ΄΄.

 

(εικόνα 3) λεπτομέρεια Άγιος Στέργιος

   Κατά τη παραμονή του στην Βενετία ο Δαμασκηνός είχε τη συνήθεια να συγκεντρώνει σχέδια Ιταλών συναδέλφων του από θαυμασμό αλλά και με σκοπό να διεισδύει στα στοιχεία μελετώντας τα και στη συνέχεια να τα χρησιμοποιεί και ο ίδιος στην τέχνη του. Αυτό γίνεται γνωστό από έγγραφο που αναφέρεται η παραχώρηση των έργων-σχεδίων που ήταν κάτοχος ο ζωγράφος προς τον γνωστό, σημαντικό εκπρόσωπο της μανιεριστικής ζωγραφικής, Parmigianino.  

   Ακολουθούσε συχνά πρότυπα του 15ου αιώνα που διακοσμούσε πολλές φορές με δευτερεύοντα ιταλικά στοιχεία, τα οποία αφομοιώθηκαν στο παραδοσιακό σύνολο. Στη Κέρκυρα βρίσκεται το μεγαλύτερο γνωστό σύνολο υπογεγραμμένων έργων του Μιχαήλ Δαμασκηνού, καθώς και μερικά ανυπόγραφα που μπορούν να του αποδοθούν με μεγάλη βεβαιότητα.



(εικόνα 4) Άγιος Γεώργιος και σκηνές του βίου του, Μιχαήλ Δαμασκηνός



(εικόνα 5)Λεπτομέρεια από την εικόνα του Αγίου Γεωργίου

   Έφερε έντονη τη σφραγίδα του μανιερισμού, διατάσσοντας πολλές από τις συνθέσεις του σε διάφορα επίπεδα χωρίς την απουσία του παραδοσιακού στοιχείου. Ανανέωσε τα εκφραστικά μέσα της κρητικής σχολής και δημιούργησε πολλούς νέους εικονογραφικούς τύπους αλλά χρησιμοποίησε και τύπους επηρεασμένος από τις σύγχρονες ιταλικές pale d' altare. Ο Μιχαήλ Δαμασκηνός αποτέλεσε πρότυπο για τους μεταγενέστερους ζωγράφους καθώς κατόρθωσε να μπολιάσει τη βυζαντινή ορθόδοξη πολιτιστική παράδοση της Κρήτης με αναγεννησιακές επιδράσεις του κυρίαρχου βενετικού στοιχείου.



Η προσωπογραφία του Μιχαήλ Δαμασκηνού




(εικόνα 6) Η προσκύνηση των Μάγων

                                                         

(εικόνα 7) Λεπτομέρεια από την εικόνα η Προσκύνηση των Μάγων

   Είναι πολύ πιθανό το ενδεχόμενο το πρόσωπο που αντικρύζει κατάματα το θεατή να είναι η προσωπογραφία του Μιχαήλ Δαμασκηνού -καθώς έκαναν οι σπουδαίοι ζωγράφοι της εποχής του εκτός Ελληνικού χώρου - να συμπεριλαμβάνουν, δηλαδή, τη μορφή τους μέσα σε κάποια από τα έργα τους με το βλέμμα στραμμένο όχι στην ενεργό σκηνή που εκτυλίσσεται στο ζωγραφικό έργο αλλά ευθεία στο θεατή- . Ένα ακόμη σημαντικό δείγμα είναι ότι το  συγκεκριμένο πρόσωπο το συναντάμε πολύ συχνά στα έργα του, με τα ίδια χαρακτηριστικά, όπως για παράδειγμα στην εικόνα του Αγίου Δημητρίου με σκηνές του βίου του( εικόνα 4), καθώς και στην εικόνα του Αγίου Βάκχου (εικόνα 2).

  Ο Μιχαήλ Δαμασκηνός γνωρίζοντας καλά την ευρωπαϊκή ζωγραφική της εποχής του  κατάφερε να συνδυάσει τα βυζαντινά στοιχεία με τα αναγεννησιακά. Το τελικό αποτέλεσμα είναι οι εικόνες να μεταφέρουν τη πλούσια βυζαντινή βαρύτητα στον αναγεννησιακό ρεαλισμό.

  Στα έργα του βλέπουμε την εναλλαγή και τη χαμαιλεοντική διαδραστικότητα την οποία χρησιμοποιεί σύμφωνα, κάθε φορά, με τις απαιτήσεις των εκάστοτε πελατών του που είτε ήταν ορθόδοξοι είτε καθολικοί. Έτσι βλέπουμε, άλλα έργα του να είναι ζωγραφισμένα σύμφωνα με τη βυζαντινή παράδοση άλλα σύμφωνα με τη λατινική τεχνοτροπία και σε άλλα να συνυπάρχουν αρμονικά ο βυζαντινός με το αναγεννησιακό κόσμο.  



Ο Μυστικός Δείπνος, Μιχαήλ Δαμασκηνός



  Τα στοιχεία για την αφετηρία της ζωγραφικής του σταδιοδρομίας είναι ελλιπή, εκτός από τη μόνη γνώριμη πληροφορία που έχουμε, ότι μαθήτευσε στη σχολή της Αγίας Αικατερίνης των Σιναϊτών. Ο κύριος φορέας της ζωγραφικής του ήταν η ξύλινη φορητή εικόνα, φιλοτεχνώντας τη με την τεχνοτροπία της αυγοτέμπερας με τη γνωστή, ειδική, παραδοσιακή προετοιμασία. Χρησιμοποιούσε σε μεγάλο βαθμό τις δύο βασικές του αποχρώσεις, το χρώμα του κόκκινου και του πράσινου.

   Στις εικόνες του καταδεικνύεται η μεγάλη καλλιτεχνική ικανότητα και η υψηλή ποιότητα που ήταν σε θέση να αποτυπώνει. Στα έργα του Δαμάσκηνού μπορούμε να θαυμάσουμε το χαρακτηριστικό δείγμα της ιταλίζουσας αναγεννησιακής τεχνοτροπίας συνάμα με τη τέχνη του Βυζαντίου η οποία, βυζαντινή τέχνη, επιδίωκε την αρτιότητα της ζωγραφικής εικόνας με σκοπό όχι μόνο την αισθητική απόλαυση άλλα και τη κάλυψη ενός μεγάλου φάσματος πρακτικών αναγκών (διδαχτικών, λατρευτικων, κοινωνικοπολιτικών).

copyright Έλενα Παπάζη




Βιβλιογραφία :

Ο περίπλους των εικόνων
Εγκυκλοπαίδεια Ήλιος
ΕΑΔΔ Εθνικό κέντρο τεκμηρίωσης
Μουσείο Αντιβουνιώτισσας
Έργα του Μιχαήλ Δαμασκηνού στο Ιερό του Αγίου Γεωργίου
της Βενετίας, Κωνσταντουδάκη

Η οικογένεια των κερκυραίων ζωγράφων Προσαλέντιδων

   Το όνομα Προσαλέντης αναφέρεται στη Χρυσή Βίβλο των ευγενών της Κέρκυρας από το 1504. Όνομα Ευγενούς οικογένειας της Κέρκυρας, βυζαντινής καταγωγής, η οποία εγκαταστάθηκε στο νησί μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης υπό των Τούρκων.

   Ο πρώτος Προσαλέντης που μαρτυρείται ως ζωγράφος είναι ο Ιωάννης Προσαλέντης,γιός του Δημήτριου Προσαλέντη, ο οποίος αναφέρεται το 1584 πως διδάχτηκε τη ζωγραφική από τον διάσημο αγιογράφο Δελάρτα για διάστημα τριών χρόνων. Στη διορία αυτή θα μάθαινε όλη τη τέχνη της ζωγραφικής <<καλά, πιστά και αληθινά>> με όλα τα μυστήρια αυτής της τέχνης όπως συνήθιζαν οι καλοί τεχνίτες. Ο νεαρός ακολουθούσε το δάσκαλο του στις μετακινήσεις του έξω από τη πόλη της Κέρκυρας υπό τη φροντίδα του δασκάλου του και ως αμοιβή για τη διδασκαλία που θα του πρόσφερε ο Ιωάννης θα εργαζόταν μαζί του για τα τρία χρόνια της μαθητείας του.

Προσωπογραφία του Παύλου Προσαλέντη

   Το 1784 γεννήθηκε στη Κέρκυρα ο Παύλος Προσαλέντης, ο οποίος καταξιώθηκε ως ο πρώτος γλύπτης της νεότερης Ελλάδας. Τα πρώτα του μαθήματα τα έλαβε στη Κέρκυρα, δίπλα στον Ιταλό γλύπτη Μπόσι. Ακολούθως ταξίδεψε στη Ρώμη και έγινε μαθητής του  Antonio Canova. Ίδρυσε στη Κέρκυρα το 1804 τη πρώτη ιδιωτική σχολή καλών τεχνών (Γλυπτικής και Ζωγραφικής) δημιουργώντας τις προϋποθέσεις  μιας καλλιτεχνικής παιδείας δυτικού χαρακτήρα, αναλαμβάνοντας από απλές διακοσμητικές συνθέσεις μέχρι μεγάλα έργα. Η καλλιτεχνική σχολή του Προσαλέντη  αργότερα μετατράπηκε σε δημόσια σχολή υπό των Άγγλων με τη μετονομασία  << Ακαδημία Καλών Τεχνών>>. Τα κυριότερα έργα του είναι ο ανδριάντας του αρμοστή Μαίτλαντ στο Αργοστόλι και του διαδόχου του Άνταμ στη Κέρκυρα, αμφότεροι εξ ορείχαλκου η Άρτεμη,ς έργο που βρίσκεται στην Αγγλία, η προτομή του Γκίλφορδ, η οποία βρίσκεται στη Κέρκυρα κ. α. Τα καλύτερα εκ μαρμάρου έργα του είναι το άγαλμα της Ηρούς  και του Λεάνδρου και της Άρτεμης στο Λονδίνο. Απεβίωσε το1837.

Ανδριάντας του αρμοστή Φρέντερικ 'Ανταμ (1832), χαλκός, ύψος 5,5 μ., Κέρκυρα, αυλή των ανακτόρων των Αγίων Μιχαήλ

  Ο κερκυραίος ζωγράφος Σπυρίδων Προσαλέντης (1830-1895). Σπούδασε στη Βενετία. Το 1865 επέστρεψε στην Ελλάδα, διορίστηκε καθηγητής του πολυτεχνείου Αθηνών. Μετά από κάποιο χρονικό διάστημα παραιτήθηκε και επέστρεψε στη Βενετία, που εξετέλεσε τους δύο πίνακες << Έμπορος της Βενετίας>> και <<Τραβιάτα>> βραβεύτηκε στην διεθνή έκθεση της Βενετίας. Από τα σημαντικότερα έργα του στο νησί της Κέρκυρας είναι οι εικόνες που φιλοτέχνησε για το τέμπλο του Αγίου Σπυρίδωνα. Το 1870 επέστρεψε στην Αθήνα, παρακινούμενος από το βασιλιά Γεώργιο Ά και ανέλαβε τη διακόσμηση του παρεκκλησίου των ανακτόρων, ενώ την ίδια χρονιά συμμετείχε στα Ολύμπια και βραβεύτηκε με χρυσό μετάλλιο Β' τάξεως. Συχνά παρουσίαζε έργα του σε βιτρίνες αθηναϊκών καταστημάτων. Διορισμένος εκ νέου καθηγητής του πολυτεχνείου εξακολούθησε να διδάσκει μέχρι και το θάνατο του. Εξετέλεσε πολλές προσωπογραφίες, ιδίως αγωνιστών του 1821. Έργα του βρίσκονται στην Αθήνα, στη Κέρκυρα, τη Ρώμη και τη Βενετία.

Προσωπογραφία Γεράσιμου Ζωχιού, Σπυρίδων Προσαλέντης

   Ο Παύλος Προσαλέντης ήταν γιός του Σπυρίδωνα Προσαλέντη, ζωγράφος γεννημένος το 1857 στη Βενετία. Σπούδασε στο σχολείο των τεχνών, στη Νεάπολη κοντά στον D.Morelli, και στο Παρίσι. Για μεγάλη περίοδο έζησε και δούλεψε στην Αίγυπτο όπου επηρεάστηκε ζωγραφίζοντας ηθογραφικά θέματα της Ανατολή. Στο έργο του διακρίνεται η σχεδιαστική του ευχέρεια και η χρωματική του ευαισθησία, η ελευθερία στο σχέδιο και τα ρέοντα περιγράμματα. Οι περισσότεροι από τους πίνακες του αγοράστηκαν στην Αγγλία. Απεβίωσε το 1894.

Άραβας, Παύλος Προσαλέντης

   Αιμίλιος Προσαλέντης, γεννήθηκε στη Κέρκυρα το 1859, ήταν και αυτός γιος του Σπυρίδωνα Προσαλέντη. Μετέβει στο Παρίσι και σπούδασε μηχανική. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα κατατάχθηκε στο πολεμικό ναυτικό ως μηχανικός. Αυτοδίδαχτος ζωγράφος, ασχολήθηκε κυρίως με τη θαλασσογραφία, τη προσωπογραφία και την τοπιογραφία με την τελευταία να κρατάει τις ρίζες τη από τη γαλλική επιρροή. Οι υδατογραφίες του είναι πλούσιες σε φωτεινότητα, χρωματική ένταση και περιγραφική απλότητα. Πολλοί από τους ιστορικούς πίνακες του υπόκεινται στο υπουργείο Ναυτικών και τη σχολή Δοκίμων. Διάφορα έργα του βραβεύτηκαν σε διεθνής καλλιτεχνικές εκθέσεις. Απεβίωσε το 1926.

 Αιμίλιος Προσαλέντης (1859-1926) Θαλασσογραφία, λάδι σε μουσαμά, 70x100 εκ

 Boy in sailor, Αιμίλιος Προσαλέντης

Βάρκα, Αιμίλιος Προσαλέντης

Αιμίλιος Προσαλέντης
 

Αιμίλιος Προσαλέντης

Αιμίλιος Προσαλέντης

   Ελένη Προσαλέντη γεννήθηκε το 1870. Ήταν εγγονή του Παύλου Προσαλέντη του Πρεσβύτερου, κόρη του Σπυρίδωνα και αδερφή των Αιμιλίου, Παύλου και της Όλγας Προσαλέντη. Σπούδασε κοντά στο πατέρα της και έπειτα στο Παρίσι. Ασχολήθηκε κυρίως με τη προσωπογραφία και την αγιογραφία. Στο έργο της συνδυάζονται ο ακαδημαϊσμός και οι ρεαλιστικές τάσεις, η προσκόλληση σε τύπους του παρελθόντος. Απεβίωσε το 1911.

Κωσταντίνος Μαυρομιχάλης προσωπογραφία, Ελένη Προσαλέντη

   Όλγα Προσαλέντη-Παπαδημακη, ζωγράφος γεννηθείσα το 1872 στην Αθήνα.Σπούδασε αρχικά κοντά στο πατέρα της Σπυρίδωνα Προσαλέντη και έπειτα κοντά στο ναδερφό της Παύλο. Το έργο της είναι επηρεασμένο από αυτό των δύο συγγενών της. Ασχολήθηκε κυρίως με την Προσωπογραφία αλλά και την ηθογραφία, την αγιογραφία και τη μικρογραφία.  Από τα κυριότερα έργα της ήταν η προσωπογραφία της βασιλόπαιδος Αλεξάνδρας, εκτεθείσα το 1889 στη Πετρούπολη, ο Γερομοναχός (στην Ιταλία) και η προσωπογραφία των Μιαούλη, Κανάρη και του ποιητή Κωστή Παλαμά στο πανεπιστήμιο Αθηνών. Απεβίωσε το 1928.

   Η προσφορά της οικογένειας των Προσαλέντιδων ήταν μεγάλη, τόσο στο νησί της Κέρκυρας όσο και ευρύτερα στον ελλαδικό χώρο. Κατάφεραν να μεταλαμπαδεύσουν την αγάπη για την τέχνη και κυρίως τη ζωγραφική με μεγάλο σεβασμό από γενεά σε γενεά προσκολλημένοι στο τρόπο του αρχικού τους διδασκάλου και προγόνου Παύλου Προσαλέντη (όσον αφορά τη προσωπογραφία) ο οποίος ήταν ο θεμελιωτής στην εκμάθηση των τεχνών στο νησί της Κέρκυρας με τη δημιουργία της πρώτης καλλιτεχνικής σχολής.




copyright Έλενα Παπάζη

Ο ζωγράφος Σπυρίδων Σκαρβέλης

Σκηνή στο Κάιρο, Σπυρίδων Σκαρβέλης

  Ο Κερκυραίος υδατογράφος Σπυρίδων Σκαρβέλης γεννήθηκε το 1868. Παρακολούθησε μαθήματα ζωγραφικής αρχικά στην Καλλιτεχνική και Βιοτεχνική Σχολή της Κέρκυρας (εκπαιδευτήριο Καποδίστρια) και αργότερα συνέχισε τις σπουδές του στην Τεργέστη και τη Ρώμη. Αργότερα επέστρεψε στην Κέρκυρα (1907-1908) όπου συμμετείχε από κοινού με άλλους καλλιτέχνες, όπως τον εξαίρετο Άγγελο Γιαλλινά, στη διακόσμηση της έπαυλης του Αχχιλείου, που άνηκε στην αυτοκράτειρα της Αυστρίας Ελισάβετ, στον οικισμό του Γαστουρίου. Στη συνέχεια εγκαταστάθηκε για ένα χρονικό διάστημα στην Αίγυπτο, όπου και φιλοτέχνησε ένα μεγάλο αριθμό έργων με τοπία της περιοχής.


Δρόμος στο Κάιρο, Σπυρίδων Σκαρβέλης

Μπενίτσες, Σπυρίδων Σκαρβέλης

   Ο Σκαρβέλης ήταν κατά κύριο λόγο τοπιογράφος. Ειδικεύτηκε στην ελαιογραφία και την υδατογραφία και δημιούργησε έργα τα οποία χαρακτηρίζονται ως υψηλής χρωματικής ευαισθησίας. Μέρος του έργου του αφορά σκηνές και τοπία, εκτός από της Αιγύπτου, από την ιδιαίτερη πατρίδα του, την Κέρκυρα.

Φαληράκι Κέρκυρα, Σπυρίδων Σκαρβέλης

   Αν και στην αρχή ήταν φανερή η επίδραση της ιταλικής ακαδημαϊκής τεχνοτροπίας στο έργο του με το πέρασμα των ετών κινήθηκε περισσότερο στο καλλιτεχνικό ρεύμα ιμπρεσιονισμού που είχε καλλιεργηθεί στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα με κύριο χαρακτηριστικό τα έντονα, ζωντανά χρώματα(με χρήση των αποχρώσεων των βασικών χρωμάτων).

Δρόμος στο Κάιρο, Σπυρίδων Σκαρβέλης

   Συνθέσεις σε εξωτερικούς χώρους, υπό ασυνήθιστες οπτικές γωνίες και  έμφαση στην αναπαράσταση του φωτός. Θέλησε έτσι να αποτυπώσει την άμεση εντύπωση που προκαλούσαν τα αντικείμενα και οι καθημερινές εικόνες. Δεν χρησιμοποιούσε το μαύρο χρώμα προκειμένου να επιτύχει τις σκιάσεις ούτε σε ανάμειξη με βασικά χρώματα, μόνο στις περιπτώσεις που αποτελούσε μέρος του θέματος.

   Απλοποίησε και περιόρισε τη παλέτα του στα χρώματα του ηλιακού φάσματος απεικονίζοντας το σύγχρονό αστικό περιβάλλον, με τις ανθρώπινες μορφές πάντα σε κίνηση. Αμφισβήτησε τη γραμμή που όφειλε το χρώμα να υποτάσσεται, σε προηγούμενες περιόδους. Διότι σκοπός του ήταν να εκφράσει τη χαρά που προκαλεί η υποκειμενική αίσθηση του έγχρωμου φωτός χωρίς να παρουσιάσει την αντικειμενική υλικότητα του φυσικού κόσμου.

Νείλος, Σπυρίδων Σκαρβέλης

Τοπίο στη Κέρκυρα, Σπυρίδων Σκαρβέλης

   Η ζωγραφική της υπαίθρου μαζί με την επιλογή του ιμπρεσιονιστικού ρεύματος που είχε ακολουθήσει ο ζωγράφος είναι δύο μέθοδοι που έρχονται σε πλήρη αντίθεση με τους ακαδημαϊκούς κανόνες ζωγραφικής. Ο υπαιθρισμός, στην εποχή του, αποτελούσε  συνέχεια και εξέλιξη της ρομαντικής τοπιογραφίας και το γόητρο της ελευθερίας του ανοιχτού χώρου, οι αλλαγές του φωτός, οι εφήμερες ιδιότητες φαίνεται να έδρασαν καταλυτικά στη τέχνη του ζωγράφου. Ο Σπυρίδων Σκαρβέλης απεβίωσε στην ιδιαιτέρα πατρίδα του, τη Κέρκυρα, σε ηλικία 74 ετών.

Το τέμενος του Ομάρ, Σπυρίδων Σκαρβέλης

Δρόμοι στο Κάιρο, Σπυρίδων Σκαρβέλης

Τοπίο, Σπυρίδων Σκαρβέλης

Πειραιάς, Σπυρίδων Σκαρβέλης

 copyright Έλενα Παπάζη

Άγγελος Ακοτάντος Ο ζωγράφος που ενέπνευσε το Δομήνικο Θεοτοκόπουλο

   Χειρ Αγγέλου. Ο ζωγράφος που ενέπνευσε το Δομήνικο Θεοτοκόπουλο μαρτυρείται με έργα του στο νησί της Κέρκυρας.

   Ένας ζωγράφος φορητών εικόνων της βενετοκρατούμενης Κρήτης. Λόγω της γεωγραφικής θέσης της η Κέρκυρα, βρισκόταν σε συνεχή επικοινωνία με την Κρήτη, τη σημαντικότερη βενετική κτήση, που διαδέχτηκε την Κωνσταντινούπολη ως το σπουδαιότερο πνευματικό και καλλιτεχνικό κέντρο του ελληνισμού.

Η Άμπελος, Άγγελος Ακοτάντος

   Παρά τη βενετική προέλευση του επωνύμου του, ο Ακοτάντος ήταν γνήσιος Κρητικός, γεννημένος στον Χάνδακα. Τη διαθήκη του την έγραψε ο ίδιος, στην ελληνική γλώσσα, όχι γιατί ήταν άρρωστος ή γέρος αλλά γιατί επρόκειτο να ταξιδέψει στην Κωνσταντινούπολη. Άλλα στοιχεία είναι ότι κατείχε το ισόβιο αξίωμα του πρωτοψάλτη, ήταν παντρεμένος και την εποχή που γράφει τη διαθήκη η γυναίκα του περιμένει παιδί. Διατηρούσε σχέσεις με το σιναϊτικό μετόχι της Αγίας Αικατερίνης στον Χάνδακα, όπως φαίνεται από δύο εικόνες του τις οποίες κληροδότησε.

 Ένας ευκατάστατος αστός, κάτοικος Χάνδακα, του οποίου η ιδιόχειρη διαθήκη μας δίνει σημαντικές πληροφορίες τόσο για τον ίδιο όσο και για την εποχή του. Ο Άγγελος Ακοτάντος ήταν ένας εγγράμματος που διέθετε πλούσια βιβλιοθήκη, από την πώληση της οποίας, μετά το θάνατό του, όπως ζήτησε με τη διαθήκη του, θα προικίζονταν άπορα κορίτσια.

Μη μου άπτου, Άγγελος Ακοτάντος

  Ηταν εύπορος, φιλάνθρωπος, ενώ το σπίτι και το εργαστήριό του βρίσκονταν πίσω από τη βασιλική του Αγίου Μάρκου.Το πλήθος των εικόνων του που έχει βρεθεί, δείχνει πως ο Ακοτάντος διατηρούσε μεγάλο εργαστήριο ζωγραφικής στον Χάνδακα, όπου θα πρέπει να μαθήτευσαν σπουδαίοι ζωγράφοι, του δεύτερου μισού του 15ου αιώνα, όπως ο Ανδρέας Ρίτζος.

Έργο του Ανδρέα Ρίτζου

   Είχε δύο αδερφούς, τον Ιωάννη, επίσης ζωγράφο, και τον Θεόδωρο που ήταν σχολάρχης. Ο αδερφός του Ιωάννης Ακοτάντος ήταν δάσκαλος του Αντωνίου Παπαδόπουλου του Γεωργίου Πορφυρού και Κωνσταντίνου Ριτζάρδου. Το 1477, γέρος και άρρωστος, δίδει ως ενέχυρο ανθίβολα στον Ανδρέα Ρίτζο. Ο θάνατός του Ιωάννη Ακοτάντου υπολογίζεται πριν από το 1513 σύμφωνα με σημείωση εγγράφου της ίδιας χρονιάς.



   Περισσότερες από 30 εικόνες με την υπογραφή «Χειρ Αγγέλου» έχουν διασωθεί, ενώ τουλάχιστον 20 εικόνες μπορούν να αποδοθούν στον ίδιο ζωγράφο. Ως πριν από μερικά χρόνια όμως η επιστημονική κοινότητα θεωρούσε ότι υπήρχαν δύο διαφορετικοί ζωγράφοι, ο  Άγγελος και ο Άγγελος Ακοτάντος, οι οποίοι μάλιστα απείχαν μεταξύ τους κατά 150 χρόνια. Χρειάστηκε η μελέτη της διαθήκης του Ακοτάντου που έχει διασωθεί στα Κρατικά Αρχεία της Βενετίας και κάποιες περαιτέρω μελέτες  προκειμένου τα δύο πρόσωπα να ταυτισθούν. Ο μυστηριώδης καλλιτέχνης, Άγγελος Ακοτάντος, ξεφεύγει από την ανωνυμία του Μεσαίωνα και υπογράφοντας τα έργα του, υιοθετεί μια πρακτική που θα εμφανισθεί έναν αιώνα αργότερα, κάτι που τον χαρακτηρίζει αναγεννησιακό ζωγράφο πριν τη περίοδο της Αναγέννησης.



Πέτρος και Παύλος, Άγγελος Ακοτάντος

 Πέτρος και Παύλος, Δομήνικος Θεοτοκόπουλος

   Ένας σπουδαίος ζωγράφος φαίνεται να έχει επηρεαστεί από τη συνήθεια του Ακοτάντου. Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο οποίος χαρακτήριζε τον Ακοτάντο «διασημότατον ζωγράφο», ενώ υπέγραφε με τον ίδιο τρόπο: «Χειρ Δομηνίκου».
Ο Θεοτοκόπουλος βέβαια κατέφυγε στη Δύση και έγινε εκεί διάσημος. Ο Ακοτάντος δεν είχε λόγο να φύγει στη Δύση καθώς πέθανε το 1450, έτος κατά το οποίο η Κωνσταντινούπολη δεν είχε ακόμα πέσει στους Τούρκους, επομένως η προσοχή του ήταν στραμμένη προς τα εκεί και όχι προς τη Δύση.



Η εκδίωξη των εμπόρων, Δομήνικος Θεοτοκόπουλος

    Η κρητική σχολή ζωγραφικής υπήρξε η σημαντικότερη καλλιτεχνική εκδήλωση του ελληνισμού μετά την πτώση του Βυζαντίου. Ο Άγγελος Ακοτάντος ζωγράφισε σε μια εποχή (1425 -1450) που λόγω των ιστορικών συγκυριών το κέντρο της καλλιτεχνικής παραγωγής είχε αρχίσει να μετατοπίζεται από την Κωνσταντινούπολη στην πρωτεύουσα της βενετοκρατούμενης Κρήτης, στον Χάνδακα. Στη Κρήτη η βενετική κυριαρχία εξασφάλιζε στους καλλιτέχνες θρησκευτική και επαγγελματική ελευθερία, επίσης τους επέτρεπε οποιαδήποτε μετακίνηση, ενώ παράλληλα οι καλλιτέχνες είχαν την ωφέλεια της άμεσης ή έμμεσης επαφής με τη Βενετία και την τέχνη της.

Έργο του Άγγελου Ακοτάντου, αυγοτέμπερα σε ξύλο Κύπρου προετοιμασμένο με γκέσο

    Είναι  αξιοσημείωτο ότι στο νησί της Κέρκυρας έχουν σωθεί υπογεγραμμένα έργα του εξαίρετου καλλιτέχνη της πρώτης πεντηκονταετίας του 15ου αιώνα. Στις αρχές του αιώνα υπήρχαν στην Κέρκυρα τέσσερις εικόνες του , σήμερα έχει μείνει μόνο μια.

   Λόγω της γεωγραφικής θέσης της, η Κέρκυρα, βρισκόταν σε συνεχή επικοινωνία με την Κρήτη, τη σημαντικότερη βενετική κτήση, που διαδέχτηκε την Κωνσταντινούπολη ως το σπουδαιότερο πνευματικό και καλλιτεχνικό κέντρο του ελληνισμού.

Ιησούς και Αγία Παρασκευή

 copyright Έλενα Παπάζη

Βιβλιογραφία :


Βρετανικό μουσείο
Ο περίπλους των εικόνων
Χέρια αγγέλων, η κρητική σχολή ζωγραφικής
Εγκυκλοπαίδεια Ήλιος